Ελληνικός Εμφύλιος Πόλεμος 1946-1949
Αρθρο Dark mode συμβατό σε λείτουργία νυχτός , την ενεργοποιείς απο το κουμπί ☾ πάνω δεξια.
Με τον όρο Ελληνικός Εμφύλιος Πόλεμος 1946-1949 (κατά πολλούς και Δεύτερο Αντάρτικο ή Συμμοριτοπόλεμος ή πόλεμος εναντίον του μοναρχοφασισμού, υπονοώντας ότι ήταν η συνέχεια της Εθνικής Αντίστασης 1941-1944) εννοούμε την περίοδο ενόπλων, αντι-ανταρτικών συγκρούσεων που πραγματοποιήθηκαν στην Ελλάδα μεταξύ του Ελληνικού Στρατού και των ανταρτικών δυνάμεων του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας (υπό τον έλεγχο του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας). Διήρκεσε από τον Μάρτιο του 1946 έως τον Αύγουστο του 1949 και είχε ως αποτέλεσμα την ήττα του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας (ΔΣΕ). Ο Ελληνικός Εμφύλιος θεωρείται διεθνώς ως η πρώτη πράξη του ψυχρού πόλεμου στη μεταπολεμική ιστορία και ήταν η πολεμική σύγκρουση με τις μεγαλύτερες απώλειες που γνώρισε η χώρα από το 1830 έως σήμερα.
Το μέγεθος του Πολέμου
Χρονογραφία - Timeline
Παραδοσιακά σημείο έναρξης του Εμφυλίου Πολέμου θεωρείται η επίθεση ομάδας πρώην ανταρτών του ΕΛΑΣ του Μακεδονικού γραφείου του ΚΚΕ υπό την ηγεσία του Αλέξη Ρόσιου («Καπετάν Υψηλάντης») στο Σταθμό Χωροφυλακής Λιτοχώρου Πιερίας την νύχτα της 30ής Μαρτίου 1946, παραμονή των εκλογών. Η ομάδα των ανταρτών αποτελούμενη από 33 ένοπλους του Ρόσιου διενήργησε επίθεση εναντίον μιας διμοιρίας Εθνοφυλακής και μιας δύναμης Χωροφυλακής, με σκοπό την απελευθέρωση ΕΛΑΣιτών και ΕΑΜιτών κρατουμένων. Από την επίθεση σκοτώθηκαν εννέα χωροφύλακες, δύο λοχίες και ένας οπλίτης της Εθνοφυλακής. Η ομάδα των ανταρτών αποχώρησε το πρωί πυρπολώντας τον σταθμό, ενώ αποκόμισε 4 αιχμαλώτους και λιγοστό οπλισμό. Η επίθεση θεωρήθηκε ως απάντηση στις εκτελέσεις, διώξεις, εξορίες και φυλακίσεις που υφίσταντο οι πολίτες που ανήκαν στο ΕΑΜ-ΕΛΑΣ μετά τη Συμφωνία της Βάρκιζας και ήταν προσωπική εντολή του Γραμματέα του ΚΚΕ Νίκου Ζαχαριάδη.
Σύμφωνα με κάποιους άλλους ιστορικούς είναι η τρίτη φάση ενός ένοπλου αγώνα που ξεκινά με τις ένοπλες συγκρούσεις μεταξύ αντιστασιακών οργανώσεων κατά τη διάρκεια του 1943 (πρώτη φάση) και τις μάχες στην Ήπειρο και στην Αθήνα το Δεκέμβριο του 1944 (δεύτερη φάση). Αυτές οι φάσεις είναι ξεχωριστές, διότι η κάθε μια έχει τα δικά της χαρακτηριστικά, αλλά είναι στενά συνδεδεμένες μεταξύ τους και τελικά θα καθορίσουν τον πολιτικό και διεθνή προσανατολισμό της Ελλάδας για τα επόμενα χρόνια. Αυτή τη θεώρηση την επανέφερε μια ομάδα πολιτικών επιστημόνων (με την συνδρομή ιστορικών) που ήρθε σε σκληρή διένεξη με ιστορικούς καθώς και δημοσιογράφους.
Ελληνική ιστορία - Εμφύλιος πόλεμος1946-1949
Οι απαρχές
Οι ένοπλες συγκρούσεις ανάμεσα στον στρατό, τα Σώματα Ασφαλείας, τις συντηρητικές, φιλοβασιλικές, φιλελεύθερες και ακροδεξιές δυνάμεις από τη μία πλευρά και τις κυρίως δημοκρατικές, αντιβασιλικές αλλά και κομμουνιστικές, αντάρτικες και επαναστατικές δυνάμεις από την άλλη ήταν αποτέλεσμα αντιπαλότητας παλαιοτέρων ετών. Από μία άποψη ο Εμφύλιος αποτέλεσε τη συνέπεια συσσωρευμένων πολιτικών και κοινωνικών διεργασιών, που ξεκίνησαν από την εποχή του Εθνικού Διχασμού το 1915, εντάθηκαν με τη Μικρασιατική καταστροφή και την έλευση και εγκατάσταση ενός τεράστιου αριθμού προσφύγων και κορυφώθηκαν με την επιβολή της Δικτατορίας της 4ης Αυγούστου.
Το καταλυτικό στοιχείο όμως υπήρξε η γερμανική εισβολή τον Απρίλιο του 1941 και η τριπλή (γερμανική, ιταλική και βουλγαρική) κατοχή, η οποία επέβαλε ένα καθεστώς Ελλήνων συνεργατών, μισητό από την πλειοψηφία του Ελληνικού λαού, με καταβολές στο προκατοχικό οικονομικό και πολιτικό κατεστημένο της Ελλάδας. Δημιουργήθηκε έτσι, ένα πολιτικό κενό εξουσίας. Αυτό το κενό, σε συνδυασμό με την αδυναμία των παραδοσιακών πολιτικών δυνάμεων για ενεργητική αντίσταση στους κατακτητές, θα διαμορφώσουν τις συνθήκες για να δημιουργηθούν, το φθινόπωρο του 1941, οι δύο μεγαλύτερες αντιστασιακές οργανώσεις, το ΕΑΜ (Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο) και ο ΕΔΕΣ (Εθνικός Δημοκρατικός Ελληνικός Σύνδεσμος).
Το ΕΑΜ ήταν ένας συνασπισμός από μικρά, φιλοαριστερά κυρίως, κόμματα, με κυρίαρχο το ΚΚΕ (Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας). Τον Φεβρουάριο του 1942 θα δημιουργήσει το στρατιωτικό του σκέλος, τον ΕΛΑΣ, που είχε ως αρχηγό («καπετάνιο») τον Άρη Βελουχιώτη (Θανάση Κλάρα, μέλος της ΚΕ του ΚΚΕ).Γρήγορα ο ΕΛΑΣ κατάφερε να κυριαρχήσει σε όλη την χώρα εκτός από την Ήπειρο και τη Δυτική Στερεά, οπού υπήρχε ο ΕΔΕΣ. Στα τέλη του 1944 το ΕΑΜ φτάνει πλέον να αριθμεί 1.000.000 περίπου μέλη, έχοντας αναδειχθεί στην πλέον μαζική πολιτική οργάνωση στην Ελλάδα. Ο ΕΛΑΣ οργανώθηκε στη βάση του προκατοχικού Ελληνικού Στρατού σε όλη την υπόλοιπη χώρα, με Σώματα Στρατού, Μεραρχίες, Ομάδες Μεραρχιών. Λειτουργούσε Σχολή Αξιωματικών στην "Ελεύθερη Ελλάδα", και στελεχώθηκε με πάνω από 800 αξιωματικούς του προπολεμικού Ελληνικού Στρατού και πλήθος υπαξιωματικών του.
Ο ΕΔΕΣ, που συσπείρωνε πλήθος αξιωματικών του προπολεμικού ελληνικού στρατού - χωρίς να ξεπεράσει όμως τους 2000 ενόπλους στο σύνολο του, είχε στρατιωτικό διοικητή έναν πρώην αξιωματικό του ελληνικού στρατού, τον Ναπολέοντα Ζέρβα, ο οποίος (όπως και πολλοί άλλοι του αντι-εαμικού χώρου) πίστευε ότι το ΕΑΜ είχε ως στόχο την εγκαθίδρυση κομμουνιστικού καθεστώτος μετά την απελευθέρωση. Αυτή η πεποίθησή του τον έκανε να είναι ιδιαίτερα καχύποπτος σε κάθε κίνηση του ΕΛΑΣ. Από την πλευρά του ο ΕΛΑΣ συνεχώς πίεζε τις υπόλοιπες αντιστασιακές οργανώσεις, συχνά με αιματηρό τρόπο, όπως στην περίπτωση της ΕΚΚΑ (Εθνική και Κοινωνική Απελευθέρωσις), να ενταχθούν σε αυτόν, ενώ η πεποίθησή του ότι ο Ζέρβας συνεργάζεται με τους Γερμανούς βάθυνε ακόμα περισσότερο την αμοιβαία δυσπιστία των δύο οργανώσεων.
Στη Μέση Ανατολή η κυβέρνηση αποφάσισε να σχηματίσει ένοπλες δυνάμεις με αξιωματικούς και στρατιώτες με δεξιά φρονήματα που διέφυγαν από την Ελλάδα, οι οποίες θα συνεισέφεραν στον αγώνα κατά του Άξονα. Μαζί με αυτούς θα καταφθάσουν στελέχη και φίλοι του κομμουνιστικού κινήματος, για τους οποίους ύψιστος σκοπός είναι ο αντιφασιστικός αγώνας. Έτσι, στο Βασιλικό Στρατό Μέσης Ανατολής, αλλά και στο Βασιλικό Ναυτικό, θα υποχρεωθούν να συνυπάρξουν πολιτικές ομάδες με αντίθετο πολιτικό προσανατολισμό.
Ο Ελληνικός εμφύλιος πόλεμος Μέρος 1ο
Οι ρίζες του Εμφυλίου Πολέμου μπορούν να θεωρηθούν οι συγκρούσεις μεταξύ των διαφόρων αντιστασιακών οργανώσεων κατά τη διάρκεια της κατοχής. Σημαντικός παράγων ήταν η εμπλοκή της Μεγάλης Βρετανίας με την SOE στην Αντίσταση (όπως και σε άλλες χώρες) με βραχυπρόθεσμο στόχο τον πόλεμο κατά του Άξονα και μακροπρόθεσμα να ελέγξει τις μεταπολεμικές πολιτικές εξελίξεις στην Ελλάδα. Ακρογωνιαίος λίθος της στρατηγικής του Τσώρτσιλ για την Ελλάδα ήταν η επαναφορά του Βασιλιά των Ελλήνων Γεωργίου Β΄.
Σημαντικό επιβαρυντικό στοιχείο ήταν η απουσία μιας δημοκρατικά νομιμοποιημένης αρχής που θα διηύθυνε τον αντιστασιακό αγώνα ενιαία. Η εξόριστη κυβέρνηση στο Κάιρο δεν είχε ποτέ τεθεί στην κρίση του ελληνικού λαού, καθώς της κατοχής είχε προηγηθεί η δικτατορία του Μεταξά και αυτή είχε με τη σειρά της προέλθει από ανώμαλες πολιτικές εξελίξεις, ενώ το καθεστώς του Βασιλιά είχε παραδώσει τους πολιτικούς κρατούμενους στους Γερμανούς, από τους οποίους χιλιάδες θα εκτελεστούν ως αντίποινα.
Όταν ο πόλεμος άρχισε να κλίνει υπέρ των συμμάχων, οι αντιστασιακές οργανώσεις επεδίωξαν πέρα από τον αγώνα να επηρεάσουν το πολιτικό μέλλον της χώρας. Αυτό παράλληλα με τους ανταγωνισμούς μεταξύ των νικητριών δυνάμεων που είχαν αρχίσει να αναπτύσσονται διαμόρφωσε τα δύο στρατόπεδα.
Ο Ελληνικός εμφύλιος πόλεμος Μέρος 2ο
Οι πρώτες εμφύλιες συγκρούσεις (1943-1944)
Όταν τον Ιούνιο του 1943, με την συμμετοχή του ΕΑΜ, του ΕΔΕΣ, της ΕΚΚΑ και της βρετανικής συμμαχικής αποστολής που είχε καταφθάσει στα ελληνικά βουνά, υπογράφηκε μια συμφωνία για την δημιουργία ενός κοινού γενικού στρατηγείου για τον συντονισμό της Αντίστασης, φάνηκε ότι οι προστριβές μεταξύ των αντιστασιακών οργανώσεων θα σταματούσαν. Όμως, η προσπάθεια του ΕΔΕΣ να εγκαταστήσει ομάδες του σε περιοχές που βρίσκονταν υπό τον έλεγχο του ΕΛΑΣ, όπως και η ένταξη ακροδεξιών στον ΕΔΕΣ και η συνεργασία του ΕΔΕΣ Αθηνών με τους Γερμανούς, καθώς και της ανακωχής ή και συνεργασίας του ΕΔΕΣ Ηπείρου προκάλεσαν την σκλήρυνση της στάσης του ΕΑΜ. Σύμφωνα με ορισμένους ιστοριογράφους, το ΕΑΜ εκπονούσε σχέδια για τη στρατιωτική κατάληψη της Αθήνας με τη λήξη της κατοχής, όπως και την εγκατάσταση μιας κυβέρνησης στις περιοχές που ήλεγχε, ενώ ο ΕΔΕΣ εκπονούσε σχέδια για την κατάληψη της εξουσίας και την άμεση επιβολή της Δημοκρατικής Επαναστάσεως. Το ΕΑΜ πρωτοστάτησε στις μοναδικές εκλογές για την άναδειξη της Πολιτικής Επιτροπής Εθνικής Απελευθέρωσης (ΠΕΕΑ), στις οποίες για πρώτη φορά ψήφισαν οι γυναίκες και μέτρησε πάνω από 2 εκατομμύρια ψήφους. Σύμφωνα με τη διακήρυξη της, στόχος της ήταν η απελευθέρωση της χώρας από τον ξένο κατακτητή και η ανασυγκρότηση της Ελλάδας με βάση τα συμφέροντα του Ελληνικού Λαού. Η σχεδόν πλήρης στήριξη της βρετανικής βοήθειας στις μη εαμικές οργανώσεις παρά την πλήρη επικράτησή τους, όξυνε τα πάθη. Οι Βρετανοί είχαν σταματήσει να στηρίζουν οικονομικά το ΕΑΜ ύστερα από το Κίνημα του Ναυτικού στη Μέση Ανατολή, το οποίο και άλλαξε άρδην την στάση τους έναντι στο ΕΑΜ.
Η εκτέλεση από τον ΕΛΑΣ του Δημήτριου Ψαρρού και η διάλυση του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων τον Απρίλιο του 1944, μετά την άρνηση του Ψαρρού να ενταχθεί στις δυνάμεις του ΕΛΑΣ, συγκλόνισε τον αστικό κόσμο της χώρας, καθορίζοντας ως ένα βαθμό τις μεταγενέστερες εξελίξεις καθόσον αναφέρθηκε και στιγματίστηκε στο Συνέδριο του Λιβάνου, το οποίο πραγματοποιήθηκε προς εύρεση συμβιβασμών τον Μάιο του 1944.
Μετά την επιστροφή της αντιπροσωπείας της ΠΕΕΑ, που είχε σταλεί στο Κάιρο για το Συνέδριο του Λιβάνου, ο ΕΛΑΣ ήταν σίγουρος ότι οι Άγγλοι, με την βοήθεια του ΕΔΕΣ και της ΕΚΚΑ, θα προσπαθούσαν να επαναφέρουν τον, εξαιρετικά αντιδημοφιλή στην ελληνική κοινωνία, Γεώργιο Β΄. Ο Βελουχιώτης έφτασε στο σημείο να χαρακτηρίσει τους Άγγλους μεγαλύτερο κακό από τους Γερμανούς και πρότεινε τα εξής: Είτε ο ΕΔΕΣ και η ΕΚΚΑ θα σχημάτιζαν κοινό μέτωπο κατά της προσπάθειας επιστροφής του Βασιλιά, είτε θα τους διέλυαν με τη βία. Παρόλα αυτά το ΕΑΜ, σε συνεδρίασή του, δεν πήρε απόφαση για έναρξη εμφυλίου πολέμου και άφηνε ελπίδες για αποφυγή του .
Οι πρώτες ένοπλες συγκρούσεις ξεκίνησαν στις αρχές Οκτωβρίου με την σύλληψη αξιωματούχων του ΕΑΜ από τον ΕΔΕΣ, αφού πρώτα είχε προηγηθεί μια συμπλοκή στο Τσεπέλοβο της Ηπείρου. Τότε ο Βελουχιώτης διέταξε την διάλυση του ΕΔΕΣ στη Θεσσαλία και σε συνεννόηση με τον Γιώργη Σιάντο (Εκτελών χρέη Γραμματέα της ΚΕ του ΚΚΕ, αφού ο εκλεγμένος Ζαχαριάδης βρισκόταν κρατούμενος στο Νταχάου) και του Ανδρέα Τζήμα (πολιτικός καθοδηγητής του ΕΛΑΣ) διέταξε τέσσερις μεραρχίες του ΕΛΑΣ να επιτεθούν κατά του ΕΔΕΣ στην Ήπειρο.
Βλέποντας ότι θα βρίσκονταν μεταξύ δύο αντιπάλων, ο Ζέρβας είχε ήδη αποφασίσει να συνεννοηθεί μυστικά με τους Γερμανούς για μια άτυπη κατάπαυση του πυρός. Αυτό δεν διέφυγε την προσοχή των ηγετών του ΕΛΑΣ, που κατηγόρησαν τον ΕΔΕΣ για συνεργάτη των κατακτητών. Νεότερες έρευνες δείχνουν ότι έλαβαν χώρα και κοινές επιχειρήσεις ΕΔΕΣ και Γερμανών ενάντια στις δυνάμεις του ΕΑΜ.
Καθώς οι μονάδες του ΕΛΑΣ ήταν πολύ ισχυρότερες, κατάφεραν να κερδίσουν τον ΕΔΕΣ στο πεδίο της μάχης και να απειλήσουν τις δυνάμεις του Ζέρβα με ολοκληρωτική καταστροφή. Η αυτοπεποίθηση του ΕΛΑΣ ότι θα διαλύσει τον ΕΔΕΣ τον οδήγησε να απορρίψει τις βρετανικές προτάσεις για κατάπαυση των επιθέσεων. Την ίδια στιγμή ξεκίνησαν αντιανταρτικές επιχειρήσεις των Γερμανών, που έδωσαν την ευκαιρία στο Ζέρβα να περισώσει τους μαχητές του. Η επιθυμία των Βρετανών, για πολιτικούς και στρατιωτικούς λόγους, να σταματήσει ο εμφύλιος, η εξασθένηση του ΕΔΕΣ και η αδυναμία του ΕΛΑΣ να αντιμετωπίσει δύο αντιπάλους, οδήγησαν σε ανακωχή στις 4-5 Φεβρουαρίου 1944, η οποία, όμως δεν έσβησε τη συσσωρευμένη αντιπαλότητα.
Ο Ελληνικός εμφύλιος πόλεμος Μέρος 3ο
Το κίνημα στην Αίγυπτο και η κυβέρνηση εθνικής ενότητας
Στον στρατό, όπως και στο ναυτικό της εξόριστης κυβέρνησης στη Μέση Ανατολή, άρχισαν να λειτουργούν αντιφασιστικές ομάδες που χαρακτήριζαν ως φασίστες όσους αξιωματικούς και στρατιώτες είχαν Μεταξικά φρονήματα. Στο εσωτερικό των Ενόπλων Δυνάμεων αναπτύχθηκε ένας σκληρός ανταγωνισμός για το ποιος θα ελέγξει το στράτευμα. Η πρώτη κρίση έκανε την εμφάνισή της τον Μάρτιο του 1943 με την άρνηση της δημοκρατικής ΑΣΟ (Αντιφασιστική Οργάνωση Στρατού) να συμφωνήσει για τη μετάθεση ενός αξιωματικού. Μια σειρά από αιτήματά της έγιναν αποδεκτά. Το κίνημα του Μαρτίου έληξε με πλήρη νίκη της ΑΣΟ. Όμως τον Ιούλιο η ΑΣΟ θέτει νέα αιτήματα, που δημιουργούν εκρηκτική κατάσταση και επιβάλλουν δυναμικές λύσεις από την κυβέρνηση. Με την συνδρομή των Βρετανών, που αντιδρούν με μερικές εκτελέσεις, παραδίδουν τη διοίκηση σε Βρετανούς αξιωματικούς, ώστε να επανακτηθεί ο έλεγχος από την κυβέρνηση.
Εννέα μήνες μετά, στις 31 Μαρτίου του 1944, η είδηση της συγκρότησης της Πολιτικής Επιτροπής Εθνικής Απελευθέρωσης (ΠΕΕΑ) από το ΕΑΜ αφύπνισε τους φιλοαριστερούς αξιωματικούς που επέδωσαν ένα υπόμνημα στην κυβέρνηση με αίτημα την συμφωνία της κυβέρνησης του Καΐρου με την πρόταση της ΠΕΕΑ για δημιουργία κυβέρνησης Εθνικής Ενότητας. Πολύ γρήγορα ένα νέο κίνημα ξέσπασε στο στράτευμα και έφερε νέες συγκρούσεις και διαιρέσεις. Το κίνημα ανησύχησε το συμμαχικό στρατόπεδο εν μέσω των πολεμικών εξελίξεων. Δηλώσεις αποδοκιμασίας έγιναν από τον Τσόρτσιλ, αλλά και από τον Ρούζβελτ που δήλωσε χαρακτηριστικά: «Η Ελλάς εξήλθε του συμμαχικού στρατοπέδου.»
Η ελληνική κυβέρνηση ανησύχησε για την εξασθένιση ισχύος της ελληνικής θέσης και τυχόν εδαφικές απώλειες μετά τον πόλεμο (πχ Δωδεκάνησα). Έτσι αποφασίζεται, και με συμμαχική παρότρυνση, η καταστολή του κινήματος από τον Σοφοκλή Βενιζέλο. Οι Βρετανοί ανέλαβαν την κατάσταση και 8.000 από ένα σύνολο 18.500 ενόπλων φυλακίστηκαν. Στο Ναυτικό η καταστολή της στάσης έγινε αποκλειστικά από Έλληνες αξιωματικούς και ναύτες.
Η αντιπροσωπεία του ΕΑΜ αποδέχθηκε αργότερα στο Συνέδριο του Λιβάνου, τον Μάιο του 1944, την ενοποίηση όλων των αντιστασιακών δυνάμεων υπό την εξουσία της εξόριστης κυβέρνησης του Γεωργίου Παπανδρέου ως μέρος του «Εθνικού Συμβολαίου», καταδίκασε το Κίνημα του Ναυτικού, ενώ αργότερα με τη συμφωνία της Καζέρτας συμφώνησε στην υπαγωγή του ΕΛΑΣ υπό συμμαχική διοίκηση και το Σεπτέμβιο του ίδιου έτους ανέλαβε έξι υπουργεία στην κυβέρνηση αυτή. Ως αποτέλεσμα αυτών των γεγονότων η ΠΕΕΑ αυτοδιαλύθηκε τον Οκτώβριο.
Απελευθέρωση
Οι γερμανικές κατοχικές δυνάμεις άρχισαν να αποσύρονται σταδιακά από διάφορες περιοχές της Ελλάδας από το τέλος του καλοκαιριού του 1944, λόγω της τροπής που είχε πάρει ο πόλεμος στο Ρωσικό και το Γαλλικό μέτωπο. Σχετικά με την Αθήνα γίνονταν επαφές μεταξύ Βρετανών και Γερμανών ώστε να μη πέσουν τα Γερμανικά όπλα στον ΕΛΑΣ αλλά και να μην κάνουν σαμποτάζ οι Γερμανοί στην Αθήνα. Οι δυνάμεις του ΕΛΑΣ εισέρχονταν σε πολλές από τις πόλεις απ' όπου έφευγαν οι Γερμανοί. Στην Αθήνα ο ΕΛΑΣ δεν προχώρησε σε λουτρό αίματος, κάτι που εύκολα θα μπορούσε να είχε κάνει μόνο με τα μέλη των βοηθητικών του οργανώσεων. Αντίθετα, μέλη του ΕΑΜ που διαδηλώναν σκοτώθηκαν από πυροβολισμούς αντιεαμικών οργανώσεων . Τα Τάγματα Ασφαλείας πολέμησαν μέχρις εσχάτων, κάτι που προέκυψε και από την πολιτική όξυνσης που είχαν οι Γερμανοί για να διαφύγουν με ασφάλεια. Γίνανε κάποιες μάχες όπως η Μάχη του Μελιγαλά η οποία κατέληξε σε ήττα των ταμπουρωμένων στην κωμόπολη του Μελιγαλά ταγματασφαλιτών. Ακολούθησαν δίκες των επικεφαλής τους στο Μελιγαλά και στην Καλαμάτα, όπου εκτελέσθηκε στην κεντρική πλατεία της Καλαμάτας ο «Νομάρχης» Περωτής, αρχηγός των Ταγμάτων Ασφαλείας στην ευρύτερη περιοχή της Μεσσηνίας. Η φονικότερη όμως εμφύλια σύγκρουση έγινε στο Κιλκίς.
Ο Ελληνικός εμφύλιος πόλεμος Μέρος 4ο
Τα Δεκεμβριανά του 1944
Με την αποχώρηση των γερμανικών δυνάμεων τον Οκτώβριο του 1944, το ΕΑΜ βρέθηκε κυρίαρχο στο μεγαλύτερο μέρος της ηπειρωτικής χώρας, όχι μόνο στρατιωτικά αλλά και πολιτικά, καθώς είχε αντικαταστήσει σχεδόν όλες τις δομές εξουσίας του προπολεμικού και κατοχικού κράτους με δικές του μορφές εξουσίας. Γερμανικές δυνάμεις όμως παρέμεναν στην Κρήτη, τα Δωδεκάνησα και σε διάφορα νησιά του Αιγαίου.
Το χρονικό διάστημα από την απελευθέρωση έως τον Φεβρουαρίου 1945 έμεινε γνωστό σε διάφορες περιοχές της επαρχίας ως η περίοδος της «Εαμοκρατίας».
Σε τελεσίγραφο της κυβέρνησης Παπανδρέου δόθηκε προθεσμία ως τις 10 Δεκεμβρίου για τον αφοπλισμό όλων των ένοπλων δυνάμεων πλην μικρών τμημάτων του ΕΛΑΣ και του ΕΔΕΣ, που θα χρησιμοποιούνταν αν κρινόταν απαραίτητο σε επιχειρήσεις σε Κρήτη και Δωδεκάνησα. Επίσης εξαιρέθηκαν η Τρίτη Ορεινή Ταξιαρχία και ο Ιερός Λόχος. Διαμαρτυρόμενοι για την εξαίρεση αυτή οι έξι υπουργοί του ΕΑΜ παραιτήθηκαν από την κυβέρνηση στις 2 Δεκεμβρίου. Την επομένη το ΕΑΜ οργάνωσε συλλαλητήριο, το οποίο κηρύχθηκε παράνομο και πνίγηκε στο αίμα, ενώ την ίδια μέρα ξεκίνησαν συμπλοκές μεταξύ των δυνάμεων του ΕΛΑΣ που βρίσκονταν στην Αθήνα και των βρετανικών δυνάμεων υπό τον στρατηγό Σκόμπυ ο οποίος είχε εντολές από τον Τσώρτσιλ να δράσει σαν σε κατεχόμενη πόλη. Σε συνδρομή της κυβέρνησης εναντίον του ΕΛΑΣ, στάλθηκαν βρετανικές ενισχύσεις που ανέβασαν το πλήθος των βρετανικών στρατιωτικών δυνάμεων στην Ελλάδα σε 80.000-90.000. από τους οποίους 15.000 στην Αθήνα, κατά τον Μ. Λυμπεράτο τις πρώτες και μόνο μέρες των Δεκεμβριανών. Στο πλευρό των βρετανικών και κυβερνητικων δυνάμεων στρατεύτηκαν η οργάνωση Χ, πρώην μέλη των ταγμάτων ασφαλείας τα οποία είχαν παραδοθεί στον ΕΛΑΣ, αλλά και λοιπές αντιστασιακές οργανώσεις (Ρ.Α.Ν, ΠΕΑΝ κ.α.). Την ημέρα των Χριστουγέννων ο Βρετανός πρωθυπουργός Τσώρτσιλ επισκέφθηκε την Αθήνα για διαπραγματεύσεις, οι οποίες απέτυχαν. Η επίθεση που εξαπολύθηκε κατόπιν εναντίον του από τον ΕΛΑΣ τον ανάγκασε να εγκαταλείψει την Αθήνα και οι εχθροπραξίες τερματίστηκαν στις 11 Ιανουαρίου 1945.
Η συνθήκη της Βάρκιζας και η λευκή τρομοκρατία
Στις 12 Φεβρουαρίου 1945 υπογράφηκε μεταξύ της κυβέρνησης Πλαστήρα και του ΕΑΜ η συνθήκη της Βάρκιζας που προέβλεπε, μεταξύ άλλων, τον αφοπλισμό του ΕΛΑΣ, αποκατάσταση πολιτικών ελευθεριών, αμνηστία των πολιτικών αδικημάτων (αλλά όχι των ποινικών, κάτι που θα οδηγήσει σε σύγχυση στη συνέχεια), λύση του πολιτειακού με δημοψήφισμα και διενέργεια εκλογών. Η συμφωνία δεν εφαρμόστηκε ποτέ, καθώς οι οπαδοί της αριστεράς δεν αφοπλίστηκαν ολοκληρωτικά και οι κυβερνήσεις δεν προχώρησαν σε γενική αμνηστία. Η δράση παρακρατικών οργανώσεων στην ύπαιθρο, όπου ακόμη ίσχυε ο στρατιωτικός νόμος, συνεχίστηκε εναντίον πρώην μελών του ΕΛΑΣ αρχικά και αντιπάλων της μοναρχίας κατόπιν. Η δράση αυτή, που έγινε γνωστή, ως Λευκή τρομοκρατία προκάλεσε τη δημιουργία ομάδων αυτοάμυνας, αρχικά χωρίς την κάλυψη του ΚΚΕ.
Ολομέτωπη σύγκρουση
Από την μια μεριά βρισκόταν ο Ελληνικές Ένοπλες Δυνάμεις με την συνδρομή δυνάμεων της Χωροφυλακής, των ΤΕΑ (Τάγματα Εθνικής Ασφαλείας) και λαμβάνοντας αρκετή υλική στήριξη από τους δυτικούς Συμμάχους (αρχικά από τη Μ.Βρετανία και μετέπειτα τις ΗΠΑ). Στον Ελληνικό Στρατό επιστρατεύτηκαν Έλληνες πολίτες με κλήση κλάσεων με την υποστήριξη όλων των πολιτικών δυνάμεων στην Ελλάδα υπό τον γηραιό βενιζελικό ηγέτη Θεμιστοκλή Σοφούλη, αλλά και στρατιωτών, οι οποίοι κατά τη διάρκεια της κατοχής είχαν συμμετάσχει στα τάγματα ασφαλείας (πολιτοφυλακή υπό γερμανική διοίκηση). Η Χωροφυλακή και η Εθνοφυλακή συνέδραμαν τον Ελληνικό Στρατό όπου ήταν δυνατό, ενώ αλλού κάλυπταν τα νώτα του με καθήκοντα φύλαξης σε αστικά κέντρα ή κεφαλοχώρια. Τέλος, στους άτυπους συμμάχους της κυβερνητικής παράταξης συγκαταλέγονται και παρακρατικές οργανώσεις αποτελούμενες από πλήθος κόσμου συντηρητικών και αντι-κομμουνιστικών φρονημάτων, οι οποίοι πολέμησαν αυτοβούλως τους κομμουνιστές μέχρι το πέρας των επιχειρήσεων. Επιπρόσθετα, η Ελληνική κυβέρνηση έκανε χρήση των μονάδων του Πολεμικού Ναυτικού (όπου ήταν δυνατό, για επικουρικές του στρατού επιχειρήσεις), αλλά και της Βασιλικής Πολεμικής Αεροπορίας (ΕΒΑ), της οποίας η συνεισφορά ήταν καθοριστική σε όλες τις φάσεις του αντι-ανταρτικού αγώνα των Ελληνικών Ενόπλων Δυνάμεων στο έδαφος. Τον Εθνικό Στρατό συνέδραμαν αρχικά οι Βρετανοί, αλλά όταν έκριναν ότι ήταν ασύμφορη για τα γεωπολιτικά τους συμφέροντα η Ελλάδα αποφάσισαν να αποχωρήσουν σταδιακά. Η ελληνική πλευρά απηύθυνε τότε έκκληση για βήθεια στις ΗΠΑ. Αυτό οδήγησε στο Δόγμα Τρούμαν (1947) από την πλευρά τον ΗΠΑ, που πρακτικά μεταφραζόταν σε πρόσθετη οικονομική και στρατιωτική βοήθεια στην Ελλάδα. Τον γενικό συντονισμό του Εθνικού Στρατού τον ανέλαβε αρχικά ο στρατηγός Τζέιμς Βαν Φλητ. Μάλιστα σύμφωνα με ορισμένες πηγές,[εκκρεμεί παραπομπή] ο υπουργός Παναγιώτης Καννελόπουλος είχε πει στον στρατηγό Βαν Φλητ: «Στρατηγέ, ιδού ο στρατός σας!». Ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος όμως πάντοτε, από τότε και μέχρι τον θάνατό του αρνήθηκε και μάλιστα με σθένος, ότι είπε ποτέ αυτή τη φράση. Ούτε πηγές υπάρχουν που να την επιβεβαιώνουν ούτε κάποιο έντυπο, ούτε λεπτομέρειες που να περιγράφουν τον τόπο και τις συνθήκες υπό τις οποίες ελέχθη η φράση αυτή. (Βλ. Ν. Εστία τ.1676/1997 σελ. 220-223).
Από την άλλη μεριά βρισκόταν οι αντάρτες του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας (Δ.Σ.Ε.), με κύριο μέρος των όπλων, πυρομαχικών και άλλων εφοδίων (κυρίως στη βόρεια Πίνδο, καθώς οι πενιχρές μεταφορικές του δυνατότητες δεν επέτρεπαν σε μεγάλες ποσότητες εφοδίων να σταλούν νότια) να φτάνουν ως υλική στήριξη από τις γειτονικές νεοσύστατες Σοσιαλιστικές Δημοκρατίες: Γιουγκοσλαβία, Βουλγαρία και Αλβανία μέσων των αμαξιτών δρόμων που κατασκεύασε στα όρη του Γράμμου και του Βιτσίου. Οι δύνάμεις του ΔΣΕ στην Πελοπόνησσο και στα νησιά - ιδιαίτερα στην Κρήτη- εφοδιάζονταν κατ' αποκλειστικότητα από τις επιθέσεις εναντίον τμημάτων του Στρατού, από τις Μ.Α.Υ. (Μονάδες Ασφαλείας Υπαίθρου) που αφόπλιζαν σχετικά εύκολα, αλλά και από τις νικηφόρες στρατιωτικές επιχειρήσεις σε μεγάλα αστικά κέντρα (Καλαμάτα, Ζαχάρω, Καλάβρυτα κ.α). Αρκετά εφόδιά ηταν λάφυρα από τη Γερμανική Κατοχή (1940-1944). Ιδιαίτερα η συνδρομή της Γιουγκοσλαβίας, η οποία ξεκίνησε το δεύτερο ήμισυ του 1946 και τελείωσε το δεύτερο ήμισυ του 1948, ήταν δωρεάν και είχε αποφασιστική σημασία για το αξιόμαχο του ΔΣΕ στη Βόρεια Ελλάδα. Αυτή η βοήθεια περιλάμβανε, εκτός από στρατιωτικό υλικό, ρουχισμό, τρόφιμα, φάρμακα, μέριμνα τραυματιών, υποστήριξη στην προπαγάνδα, χρηματική βοήθεια, ηθική και πολιτική υποστήριξη. Ακόμα και στρατιωτικούς σύμβουλους, που πήγαιναν στην Ελλάδα και παρείχαν επαγγελματική υποστήριξη στο επιτελείο του ΔΣΕ, όπως και στην εξάσκηση και χρήση οπλισμού, αλλά και στην δημιουργία στρατιωτικής ιατρικής υπηρεσίας. Επιπλέον, το έδαφος της Γιουγκοσλαβίας ήταν μια βάση επιμελητείας όπου εκεί εκπαιδεύονταν μαχητές και στελέχη του ΔΣΕ.
Στο ΔΣΕ συσπειρώθηκαν μέλη και φίλοι του ΚΚΕ αλλά και τεράστιος αριθμός γηγενείς σλαβόφωνους πληθυσμούς της Μακεδονίας άντρες και γυναίκες. Στις γυναίκες, όσο οι Ελληνικές Ένοπλες Δυνάμεις οργανώνονταν καλύτερα και επιστράτευαν περισσότερους άντρες, όλο και μεγάλωνε το ποσοστό ένταξής τους στο ΔΣΕ. Ενώ το Νοέμβριο του 1948 ήταν 12-15%, τον Απρίλιο έφτασαν να αποτελούν το 70% στις βοηθητικές υπηρεσίες και το 30% στις μάχιμες μονάδες.
Τα γεγονότα του 1946
Στις 5 Φεβρουαρίου ο Γενικός Γραμματέας του ΚΚΕ Νίκος Ζαχαριάδης ρωτά τη Μόσχα αν θα πρέπει να πάρει μέρος στις επικείμενες εκλογές ή να ξεκινήσει έναν ένοπλο αγώνα. Τρεις μέρες μετά η απάντηση είναι να συμμετάσχουν στις εκλογές και να μην ακολουθήσουν τον δρόμο της ένοπλης εξέγερσης. Όμως ο Ζαχαριάδης θα ακολουθήσει έναν άλλο δρόμο, αυτόν του μποϊκοτάζ των εκλογών και την περαιτέρω διεξαγωγή του αγώνα με κάθε δυνατή μέθοδο, μη φθάνοντας ωστόσο στην ένοπλη εξέγερση. Αυτή η τακτική, που θα γίνει επίσημη με απόφαση της Β΄ Ολομέλειας του ΚΚΕ[εκκρεμεί παραπομπή], είχε σαν αποτέλεσμα την επιτάχυνση της πορείας προς τον ένοπλο εμφύλιο.
Την 31η Μαρτίου διεξήχθησαν οι πρώτες μεταπολεμικές βουλευτικές εκλογές, μέσα σε κλίμα έντασης και διχόνοιας. Το ΚΚΕ είχε αποφασίσει να απέχει, γεγονός που βοήθησε στην εξασφάλιση ευρείας πλειοψηφίας στον συνασπισμό των φιλοβασιλικών παρατάξεων (Ηνωμένη Παράταξις Εθνικοφρόνων), που συγκέντρωσε ποσοστό 55,12%. Το ποσοστό της αποχής υπολογίστηκε εκείνη την εποχή από την Αριστερά σε 50%, ενώ κατά τους διεθνείς παρατηρητές της «Συμμαχικής Αποστολής», το μέγεθος της «πολιτικής αποχής» έφτανε το 9.3%. Όμως, δεδομένου ότι οι εκλογικοί κατάλογοι περιείχαν παρατυπίες, οι υπολογισμοί της αποχής, όπως και της «πολιτικής αποχής», είναι αδύνατο να ερευνηθούν με ακρίβεια. Σύμφωνα πάντως με τις πιο έγκυρες [εκκρεμεί παραπομπή][ασαφές] εκτιμήσεις το ποσοστό της «πολιτικής αποχής» προσδιορίζεται στο 25%. Το ΚΚΕ δεν αναγνώρισε το εκλογικό αποτέλεσμα και κατήγγειλε τις εκλογές ως νόθες και παράνομες.
Ως πρώτη πολεμική ενέργεια που θεωρήθηκε ότι σηματοδοτούσε την επίσημη έναρξη του Ελληνικού Εμφυλίου αναφέρεται η αιφνιδιαστική αιματηρή επιδρομή 33 κομμουνιστών ανταρτών, με αρχηγό τον Αλέξανδρο Ρόσιο (Υψηλάντη), εναντίον του σταθμού Χωροφυλακής στο Λιτόχωρο Πιερίας, η οποία ξεκίνησε το βράδυ της 30ής προς 31η Μαρτίου του 1946. Κατάληξη της επιδρομής εκείνης ήταν 11 νεκροί (9 χωροφύλακες και 2 εθνοφύλακες). Ο Ριζοσπάστης την επομένη κατήγγειλε την επίθεση ως «προβοκάτσια» των κυβερνητικών.
Υποστηρίζεται ότι η κίνηση εκείνη είχε καθαρά συμβολικό χαρακτήρα, εξέφραζε δηλαδή την επιθυμία της ηγεσίας του ΚΚΕ όχι τόσο να πάρει την πρωτοβουλία στη σύγκρουση, αλλά βασικά να προειδοποιήσει για την ισχύ του, προστατεύοντας παράλληλα τα διωκόμενα στελέχη του κατά την περίοδο της «λευκής τρομοκρατίας». Άλλωστε αρχές του 1946 είχαν γίνει τα γεγονότα του Μαγγανά με δεκάδες νεκρούς αριστερούς.
Στο επόμενο διάστημα οι ένοπλες επιθέσεις εναντίον σταθμών χωροφυλακής άρχισαν να πληθαίνουν και οι συγκρούσεις στην ύπαιθρο μεταξύ ανταρτών και παρακρατικών συμμοριών έγιναν συχνότερες. Σημαντικότερη υπήρξε η επίθεση ανταρτών εναντίον λόχου του στρατού στην Ποντοκερασιά του Κιλκίς. Ο λόχος εξοντώθηκε και 40 στρατιώτες του προσχώρησαν στις ομάδες των ανταρτών.
Μέσα σε αυτό το κλίμα η κυβέρνηση ενέκρινε στις 18 Ιουνίου το Γ΄ Ψήφισμα «περί εκτάκτων μέτρων κατά των επιβουλευομένων την δημοσίαν τάξιν και την ακεραιότητα της χώρας». Με το ψήφισμα ξεκίνησαν μαζικές διώξεις εναντίον αριστερών ή ύποπτων για αριστερά φρονήματα. Επίσης υπήρξαν αποφάσεις για θανατικές ποινές. Οι πρώτες εκτελέσεις θανατοποινιτών έγιναν στα τέλη του επόμενου μήνα. Τον Αύγουστο του 1946 δολοφονήθηκε στη Θεσσαλία από τους παρακρατικούς του Σούρλα ο δημοσιογράφος του Ριζοσπάστη
Κώστας Βιδάλης.
Την 1η Σεπτεμβρίου πραγματοποιήθηκε το δημοψήφισμα για την επάνοδο του Βασιλιά Γεωργίου Β΄. Υπέρ της παλινόρθωσης της μοναρχίας ψήφισε το 68,4% και εναντίον το 31,6%. Το ΚΚΕ συμμετείχε στο δημοψήφισμα καλώντας τον ελληνικό λαό να ρίξει λευκό, πράξη που δείχνει ότι δεν ήταν προσανατολισμένο πλήρως προς τη σύγκρουση.
Η επιστροφή του βασιλιά οδήγησε σε κλιμάκωση του εμφυλίου. Στις 21 Σεπτεμβρίου οι αντάρτες κατέλαβαν προσωρινά τη Δεσκάτη και στις 2 Οκτωβρίου τη Νάουσα. Στις 27 Οκτωβρίου σχηματίστηκε ο Δημοκρατικός Στρατός Ελλάδας και εγκατέστησε το γενικό του αρχηγείο στην Τσούκα Χασίων.
Παράλληλα η κυβέρνηση είχε ξεκινήσει την αναδιοργάνωση των ενόπλων δυνάμεων με σκοπό τη δημιουργία ισχυρού εθνικού στρατού. Μετά την εφαρμογή του Γ΄ Ψηφίσματος υπήρξαν μαζικές εκκαθαρίσεις από τις ένοπλες δυνάμεις όσων ήταν ύποπτοι για αριστερά φρονήματα. Από τον Φεβρουάριο του 1947 οι αριστεροί στρατεύσιμοι εκτοπίζονταν στο στρατόπεδο της Μακρονήσου, που δημιουργήθηκε γι' αυτό τον σκοπό. Για την ανάληψη τοπικών αποστολών συγκροτήθηκαν οι Μονάδες Ασφαλείας Υπαίθρου (ΜΑΥ) και οι Μονάδες Αποσπασμάτων Διώξεως (ΜΑΔ), οι οποίες υπήρξαν εξέλιξη παραστρατιωτικών οργανώσεων που δρούσαν ήδη στην ύπαιθρο.
Προς το τέλος του χρόνου σημειώθηκαν σφοδρότερες ένοπλες συγκρούσεις. Στις 13 Νοεμβρίου μεγάλη δύναμη ανταρτών που ξεπερνούσε τους 300 αντάρτες επιτέθηκε εναντίον λόχου του ΕΣ στο Σκρα. Οι αντάρτες, αφού κατέλαβαν το χωριό, αποχώρησαν την επόμενη μέρα. Σύμφωνα με δήλωση του υπουργού των Στρατιωτικών βρέθηκαν νεκροί 17 του ΕΣ και 50 κάτοικοι, εκ των οποίων ένα βρέφος δύο ετών. Στις 31 Δεκεμβρίου ο Δημοκρατικός Στρατός κατέλαβε προσωρινά την Υπάτη.
Τα γεγονότα του 1947
Από τα τέλη του προηγούμενου χρόνου οι Άγγλοι είχαν εκφράσει την πρόθεσή τους να αποχωρήσουν από την Ελλάδα. Η ελληνική κυβέρνηση στράφηκε τότε προς τις ΗΠΑ, τις οποίες επισκέφτηκε τον Δεκέμβρη του 1946 ο Πρωθυπουργός Κωνσταντίνος Τσαλδάρης. Οι ΗΠΑ έστειλαν στην Ελλάδα, στις αρχές Ιανουαρίου, επιτροπή εμπειρογνωμόνων επικεφαλής της οποίας ήταν ο Πωλ Α. Πόρτερ. Ένα από τα αιτήματα της αμερικανικής πλευράς ήταν η δημιουργία κυβέρνησης ευρύτερης συνεργασίας με τη συμμετοχή των κεντρώων παρατάξεων. Κατόπιν της αμερικανικής πίεσης η δεξιά κυβέρνηση Τσαλδάρη παραιτήθηκε και στις 24 Ιανουαρίου 1947 σχηματίστηκε ευρύτερη κυβέρνηση συνεργασίας με νέο Πρωθυπουργό τον Δημήτριο Μάξιμο. Οι ΗΠΑ εξέφρασαν επίσημα τη στήριξή τους στην Ελλάδα με το δόγμα Τρούμαν που ανακοινώθηκε από τον Αμερικανό πρόεδρο στις 12 Μαρτίου. Με βάση το δόγμα Τρούμαν οι ΗΠΑ θα εξασφάλιζαν στην Ελλάδα οικονομική τεχνική και στρατιωτική υποστήριξη. Το σχέδιο για βοήθεια στην Ελλάδα εγκρίθηκε από το Κογκρέσο στις 10 Μαΐου και στις 22 Μαΐου έγινε νόμος του Αμερικανικού κράτους. Το δόγμα Τρούμαν συνιστά την πρώτη επέμβαση των ΗΠΑ στα εσωτερικά θέματα μίας άλλης χώρας, μετά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, ενώ για την Ελλάδα σηματοδοτεί την αφετηρία της δεύτερης φάσης του εμφυλίου. Οι όροι της αμερικανικής βοήθειας καθορίστηκαν με την υπογραφή της ελληνοαμερικανικής συμφωνίας στις 20 Ιουνίου 1947. Αρχηγός της αμερικανικής αποστολής βοήθειας ανέλαβε ο Ντουάιτ Γκρίνσγουολντ, πρώην Κυβερνήτης της Νεμπράσκα, ο οποίος έφτασε στην Ελλάδα στις 14 Ιουλίου 1947. Σημαντική πολιτική εξέλιξη στο διάστημα αυτό υπήρξε ο αιφνίδιος θάνατος του Βασιλιά Γεωργίου την 1η Απριλίου 1947. Τον Γεώργιο διαδέχτηκε ο μικρότερός του αδελφός Παύλος.
Από τις αρχές του χρόνου οι συγκρούσεις ανάμεσα στις αντίπαλες πλευρές βρίσκονταν σε πλήρη εξέλιξη. Στις 13 Φεβρουαρίου του 1947 ομάδα του Δημοκρατικού Στρατού Πελοποννήσου κατέλαβε αιφνιδιαστικά τη Σπάρτη και απελευθέρωσε από τις φυλακές της πόλης 176 κρατουμένους. Τον Απρίλιο τέθηκε σε εφαρμογή από την κυβέρνηση το σχέδιο «Τέρμινους» με σκοπό την εκμηδένιση των αντάρτικων ομάδων που δρούσαν στην κεντρική και βόρεια Ελλάδα. Η επιχείρηση ξεκίνησε από τα νότια Άγραφα όπου δρούσαν ισχυρές δυνάμεις του Δημοκρατικού Στρατού. Ένα τάγμα του Δημοκρατικού Στρατού της περιοχής βρέθηκε εγκλωβισμένο από τις δυνάμεις του κυβερνητικού στρατού στα Μεγάλα Βραγγιανά. Οι ομάδες των ανταρτών, έχοντας ως μόνη διέξοδο το πέρασμα από τον ορεινό αυχένα της Νιάλας, αποφάσισαν να το διασχίσουν. Στην πορεία τους οι καιρικές συνθήκες επιδεινώθηκαν και η σφοδρή χιονοθύελλα που ξέσπασε προκάλεσε τον θάνατο πολλών στρατιωτών και αμάχων που τους συνόδευαν. Στην ίδια επιχείρηση καταγράφηκε και μοναδικό περιστατικό κατά τη διάρκεια του εμφυλίου όταν στρατιώτες των αντίπαλων πλευρών βρέθηκαν συμφιλιωμένοι για ένα βράδυ να μοιράζονται τις ίδιες σκηνές για να προστατευτούν από τη μανία της φύσης. Οι επιχειρήσεις μεταφέρθηκαν στη συνέχεια βορειότερα, στον Κόζιακα και στα Τζουμέρκα. Τον Μάιο μεταφέρθηκαν στα Χάσια, τα Αντιχάσια και τη βόρεια Πίνδο και τον επόμενο μήνα επεκτάθηκαν προς τον Όλυμπο και τα Πιέρια. Παρά τη μεγάλη τους έκταση οι επιχειρήσεις δε στέφτηκαν από επιτυχία γιατί οι αντάρτες του ΔΣΕ κατάφερναν να ανακαταλαμβάνουν περιοχές ή να διεισδύουν σε νέες. Από τα μέσα του καλοκαιριού ο ΔΣΕ ανέλαβε μεγάλης έκτασης επιθετικές επιχειρήσεις με την απόπειρα κατάληψης της πόλης των Γρεβενών (25 Ιουλίου) και του Μετσόβου δύο μήνες αργότερα (18 Οκτωβρίου). Και οι δύο απόπειρες απέτυχαν. Η αποτυχία των εκκαθαριστικών επιχειρήσεων προκάλεσε κυβερνητική κρίση που οδήγησε σε πτώση της κυβέρνησης Μαξίμου στις 23 Αυγούστου. Μετά από μία βραχύβια κυβέρνηση του Κωνσταντίνου Τσαλδάρη, σχηματίστηκε στις 7 Σεπτεμβρίου κυβέρνηση συνεργασίας Λαϊκού Κόμματος - Φιλελευθέρων, Πρωθυπουργός της οποίας ανέλαβε ο Θεμιστοκλής Σοφούλης. Η κυβέρνηση Σοφούλη ψήφισε στις 11 Σεπτεμβρίου τη χορήγηση αμνηστίας σε όσους αντάρτες παρέδιδαν τα όπλα τους σε διάστημα ενός μήνα. Η προσπάθεια αυτή δεν έφερε τα αναμενόμενα αποτελέσματα λόγω της έντονης δυσπιστίας προς την κυβέρνηση. Το σχέδιο κατευνασμού εγκαταλείφθηκε τελικά στα μέσα Οκτωβρίου με νέες διώξεις και με την απαγόρευση κυκλοφορίας του Pιζοσπάστη (18 Οκτωβρίου)
Την ίδια περίοδο το ΚΚΕ σκλήρυνε περισσότερο τη στάση του με τις αποφάσεις της 3ης ολομέλειας της Κ.Ε. του κόμματος. Η ολομέλεια που συνήλθε στις 12 με 15 Σεπτεμβρίου αποφάσισε τη μεταφορά του κέντρου βάρους του κόμματος στη διεξαγωγή του ένοπλου αγώνα. Καθορίστηκε επίσης το σχέδιο «Λίμνες», το οποίο στόχευε στη δημιουργία ξεχωριστού κράτους στη βόρεια Ελλάδα με κομμουνιστική κυβέρνηση. Για την επίτευξη του στόχου προέβλεπε δημιουργία τακτικού στρατού με δύναμη τουλάχιστον 60.000 στρατιωτών. Στις 24 Δεκεμβρίου ανακοινώθηκε η ίδρυση κυβέρνησης στις ανταρτοκρατούμενες περιοχές, που ονομάστηκε Προσωρινή Δημοκρατική Κυβέρνηση. Πρόεδρός της ανέλαβε ο Μάρκος Βαφειάδης, που ανέλαβε και τη θέση του υπουργού στρατιωτικών. Την επόμενη μέρα ο ΔΣΕ εξαπέλυσε επίθεση για την κατάληψη της Κόνιτσας. Ένας από τους σκοπούς της επιχείρησης ήταν να καταστεί η πόλη έδρα της νέας κυβέρνησης. Η κυβέρνηση αντέδρασε άμεσα και στις 27 Δεκεμβρίου εξέδωσε τον Αναγκαστικό Νόμο 509 «Περί μέτρων ασφαλείας του Κράτους, του Πολιτεύματος, του Κοινωνικού Καθεστώτος και προστασίας των ελευθεριών των πολιτών» που έθεσε εκτός νόμου το ΚΚΕ, το ΕΑΜ και την Εθνική Αλληλεγγύη.
Το 1947 σημαδεύτηκε από τον θάνατο ηγετικών στελεχών της αριστεράς. Στις 20 Μαρτίου 1947, δολοφονήθηκε ο Γιάννης Ζέβγος, μέλος του Πολιτικού Γραφείου της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ και ένα από τα στελέχη του ΕΑΜ που υπουργοποιήθηκαν στη κυβέρνηση εθνικής ενότητας του Γεωργίου Παπανδρέου το 1944. Η δολοφονία του Ζεύγου αποδόθηκε από τον φιλοκυβερνητικό τύπο σε «ξεκαθάρισμα λογαριασμών» στους κόλπους της Αριστεράς, ενώ για τον Ριζοσπάστη ήταν έγκλημα των «μοναρχοφασιστών». Μετά από χρόνια ο δράστης ομολόγησε ότι ήταν όργανο της κυβέρνησης.
Στις 9 Μαΐου 1947, πέθανε στην Ικαρία, όπου βρισκόταν εξόριστος, ο Ευριπίδης Μπακιρτζής, πρώην ηγετικό στέλεχος του ΕΑΜ. Ο θάνατός τους χαρακτηρίστηκε ύποπτος από την αριστερά καθώς παρουσιάστηκε ως αυτοκτονία. Τον Μάιο του 1947 πέθανε από καρδιακή προσβολή ο Γιώργης Σιάντος, ηγετικό στέλεχος του ΚΚΕ κατά τη διάρκεια της εθνικής αντίστασης.
O ΟΗΕ, την 21 Οκτωβρίου 1947, ενέκρινε ψήφισμα στο οποίο αναφέρεται ότι η Αλβανία, η Γιουγκοσλαβία και η Βουλγαρία βοηθούν και υποστηρίζουν τους αντάρτες που μάχονται κατά της Ελληνικής Κυβέρνησης και καλεί τις χώρες αυτές να σταματήσουν αυτή τη βοήθεια. Το ψήφισμα προέκυψε από αίτημα της Ελληνικής Κυβέρνησης της 3 Δεκεμβρίου 1946 και βασίστηκε σε πόρισμα επιτροπής του ΟΗΕ που εξέτασε το θέμα.
Τα γεγονότα του 1948
Στις αρχές του 1948 βρισκόταν σε εξέλιξη η μάχη της Κόνιτσας η οποία τερματίστηκε στις 6 Ιανουαρίου 1948, με την αποτυχία του ΔΣΕ να καταλάβει την πόλη. Στις αρχές Φεβρουαρίου ομάδα ανταρτών προχώρησε σε μία παράτολμη επιχείρηση που προκάλεσε έντονη ανησυχία στις κυβερνητικές αρχές. Τη νύχτα της 9ης προς τη 10η Φεβρουαρίου του 1948 δύναμη Ανταρτών που προερχόταν από τα Κρούσσια Όρη έφτασε σε απόσταση 8 χλμ. από τη Θεσσαλονίκη. Στην τοποθεσία Δερβένι – Λεμπέτ οι αντάρτες τοποθέτησαν ένα πυροβόλο και πραγματοποίησαν ρήψεις οβίδων προς τη Θεσσαλονίκη. Τα ξημερώματα της επόμενης μέρας ο στρατός και η χωροφυλακή εξαπέλυσαν ανθρωποκυνηγητό συλλαμβάνοντας μεγάλο αριθμό ανταρτών που συμμετείχαν στην επιχείρηση. Την ίδια περίοδο ο κυβερνητικός στρατός πραγματοποιούσε επιχειρήσεις για την κατάληψη του όρους Μουργκάνα που κατέληξαν σε αποτυχία.
Την άνοιξη του 1948 τέθηκε σε εφαρμογή από τον κυβερνητικό στρατό το σχέδιο «Χαραυγή», που στόχευε στην εκκαθάριση της Στερεάς Ελλάδας από τις δυνάμεις του ΔΣΕ που δρούσαν εκεί. Οι επιχειρήσεις πέτυχαν προσωρινή εκκαθάριση των Βαρδουσίων και της Γκιώνας, όμως οι μονάδες του ΔΣΕ ανασυντάχθηκαν στα νότια Άγραφα.
Το τελείωμα της άνοιξης του 1948 σημαδεύτηκε από δύο απ’ τις σημαντικότερες πολιτικές δολοφονίες κατά τη διάρκεια του εμφυλίου. Την 1η Μαΐου 1948 δολοφονήθηκε στο κέντρο της Αθήνας ο υπουργός Δικαιοσύνης Χρήστος Λαδάς, από μέλος της ΟΠΛΑ, της πολιτοφυλακής του ΔΣΕ. Η δολοφονία του Χρήστου Λαδά είχε ως συνέπεια τη λήψη έκτακτων στρατιωτικών μέτρων, που περιελάμβαναν απαγόρευση της κυκλοφορίας τις νυχτερινές ώρες.
Στις 16 Μαΐου βρέθηκε δολοφονημένος στη Θεσσαλονίκη ο Αμερικανός δημοσιογράφος Τζορτζ Πολκ. Ο Πολκ είχε φτάσει στη Θεσσαλονίκη στις 7 Μαΐου με σκοπό να προωθηθεί στη Δυτική Μακεδονία για να συναντήσει και να πάρει συνέντευξη από τον ηγέτη του ΔΣΕ Μάρκο Βαφειάδη. Τα ίχνη του χάθηκαν την επόμενη μέρα και μία εβδομάδα αργότερα βρέθηκε το πτώμα του να επιπλέει στον Θερμαϊκό. Η χωροφυλακή επέρριψε ευθύνες στο ΚΚΕ και απέδωσε τη δολοφονία σε δύο στελέχη του κόμματος, τον Αδάμ Μουζενίδη και τον Ευάγγελο Βασβανά. Αργότερα αποκαλύφθηκε πως οι δύο βασικοί κατηγορούμενοι δεν είχαν σχέση με τη δολοφονία, αφού ο πρώτος ήταν ήδη νεκρός εκείνη την περίοδο και ο δεύτερος βρισκόταν στον Γράμμο. Αν και οι ελληνικές αρχές έκλεισαν την υπόθεση χωρίς να αποκαλυφθούν οι πραγματικοί δράστες, νεότερα στοιχεία και δημοσιογραφικές έρευνες έδειξαν πως πίσω από τη δολοφονία βρίσκονταν μυστικές υπηρεσίες με ανάμειξη Αμερικανών ή Άγγλων πρακτόρων.
Το καλοκαίρι του 1948 τέθηκε σε εφαρμογή το σχέδιο «Κορωνίς» με στόχο την διάλυση του κύριου σώματος του Δημοκρατικού Στρατού που βρισκόταν στην περιοχή του Γράμμου. Στις αρχές Αυγούστου ο κυβερνητικός στρατός κατέλαβε το στρατηγικής σημασίας ύψωμα του Κλέφτη, στα βόρεια της Κόνιτσας, ανοίγοντας τον δρόμο για τον Γράμμο. Μετά την πτώση και του Κάμενικ, στα βορειοδυτικά της Κόνιτσας, ο ΔΣΕ εγκατέλειψε τις θέσεις του στον Γράμμο και με έναν ελιγμό που επιχείρησε τη νύχτα της 20ης προς 21ης Αυγούστου 1948 διέφυγε και ανασυντάχτηκε στο Βίτσι. Με βάση τα νέα δεδομένα ο κυβερνητικός στρατός κατάρτισε νέο σχέδιο για τη συντριβή των ανταρτών που είχαν διαφύγει στο Βίτσι. Η νέα σχεδίαση απαιτούσε εξόντωση των δυνάμεων του δημοκρατικού στρατού στον χώρο των βουνών Μάλι Μάδι και Μπούτσι τα οποία έλεγχαν τα περάσματα από το Βίτσι προς την Αλβανία. Η επίθεση στις θέσεις των ανταρτών ξεκίνησε στις 30 Αυγούστου και μέχρι τις 7 Σεπτεμβρίου ο κυβερνητικός στρατός είχε καταλάβει τα υψώματα Βούτσι, Ραμπατίνα και Μεσκίνα άλλα δεν κατάφερε να πετύχει τη συνολική κατάληψη του βουνού Μάλι Μάδι λόγω της ισχυρής αντίστασης που συνάντησε στην κορυφή του βουνού και στο ύψωμα Μπούτσι στη βορειοανατολική πλευρά του Μάλι Μάδι. Στις 9 Σεπτεμβρίου όμως ο Δημοκρατικός Στρατός ξεκίνησε αντεπίθεση, ανακαταλαμβάνοντας τις κορυφές Μεσκίνα και Ραμπατίνα. Στις 12 Σεπτεμβρίου κατέλαβε την κορυφή Βούτσι στην νοτιοανατολική πλευρά του Μάλι Μάδι, ολοκληρώνοντας την ανακατάληψη του βουνού. Ο κυβερνητικός στρατός που υπέστη ανέλπιστη ήττα υποχώρησε και κατέφυγε στην Καστοριά. Με την ήττα του κυβερνητικού στρατού στο Μάλι Μάδι τερματίστηκε η επιχείρηση Κορωνίς έχοντας αποτύχει.
Στο επόμενο διάστημα ο ΔΣΕ πραγματοποίησε επιχειρήσεις στην υπόλοιπη Ελλάδα.
Στις 12 Δεκεμβρίου 1948 κατέλαβε προσωρινά την πόλη της Καρδίτσας και προχώρησε σε στρατολόγηση 1000 κατοίκων.
Το 1948 εγκαινιάστηκε το σχέδιο Μάρσαλ που προσέφερε μεγάλη οικονομική ενίσχυση στην Ελλάδα. Η συμφωνία για την ένταξη της Ελλάδας στο σχέδιο Μάρσαλ υπογράφηκε τον Ιούλιο του 1948. Ήδη η Ελλάδα είχε λάβει σημαντικές ενισχύσεις από τον Αύγουστο του 1947 στο πλαίσιο του δόγματος Τρούμαν.
Στις κοινωνικές εξελίξεις του έτους συγκλονιστικότερη εξέλιξη υπήρξε η αναγκαστική απομάκρυνση παιδιών από τις εμπόλεμες περιοχές. Οι μετακινήσεις παιδιών από τις εμπόλεμες περιοχές έγιναν και από τις δύο αντιμαχόμενες πλευρές, με την κάθε πλευρά να προτάσσει ανθρωπιστικούς λόγους. Τον Μάρτιο του 1948 υπήρξε απόφαση της Προσωρινής Δημοκρατικής Κυβέρνησης για την αποστολή παιδιών από τις εμπόλεμες περιοχές σε χώρες της Ανατολικής Ευρώπης. Τα παιδιά ηλικίας 3 έως 14 ετών που μεταφέρθηκαν εκτός Ελλάδας υπολογίζονται σε περισσότερα από 20.000. Το γεγονός προκάλεσε θύελλα αντιδράσεων στην αντίπαλη πλευρά που παρομοίασε το γεγονός με το παιδομάζωμα της Τουρκοκρατίας. Η κυβέρνηση απάντησε με παρόμοιο τρόπο μεταφέροντας χιλιάδες παιδιά από τις εμπόλεμες περιοχές στις επονομαζόμενες Παιδουπόλεις της Φρειδερίκης, ιδρύματα που δημιουργήθηκαν για τον σκοπό αυτό. Κατά πόσο αυτές οι πρωτοβουλίες έγιναν με μοναδικό σκοπό τη σωτηρία των παιδιών είναι θέμα που παραμένει ακόμα ανοικτό σήμερα.
Τα γεγονότα του 1949
Μετά την αποτυχία του σχεδίου Κορωνίς η κυβέρνηση της Αθήνας προχώρησε σε σημαντικές ανακατατάξεις στην ηγεσία των Ενόπλων Δυνάμεων. Τον Οκτώβριο του 1948 προτάθηκε στον Αλέξανδρο Παπάγο η θέση του Αρχιστράτηγου και αφού έγιναν δεκτοί οι όροι του ανέλαβε επίσημα στις 11 Ιανουαρίου 1949. Η νέα ηγεσία του κυβερνητικού στρατού κατάστρωσε νέο σχέδιο με στόχο την οριστική συντριβή του ΔΣΕ. Το πρώτο μέρος του σχεδίου αφορούσε την εκκαθάριση της Πελοποννήσου και ονομάστηκε σχέδιο «Περιστέρα». Το σχέδιο Περιστέρα τέθηκε σε εφαρμογή στα μέσα Δεκεμβρίου του 1948 και ολοκληρώθηκε με επιτυχία μέχρι τις αρχές Μαρτίου του 1949. Σημαντικότερη υπήρξε η επιχείρηση εκκαθάρισης των αντάρτικων ομάδων του Πάρνωνα που ήταν από τις ισχυρότερες που δρούσαν στην Πελοπόννησο. Καθοριστικές νικηφόρες μάχες εναντίον τους δόθηκαν στο Λεωνίδιο και στον Άγιο Βασίλειο στις 20 και 22 Ιανουαρίου.
Στο ίδιο διάστημα ο ΔΣΕ είχε αναλάβει επιθετικές επιχειρήσεις με στόχο την κατάληψη πόλεων που θα του εξασφάλιζαν εφόδια και νέες στρατολογίες. Πετυχημένες υπήρξαν οι επιθέσεις του Δημοκρατικού Στρατού στη Νάουσα (12 Ιανουαρίου) και στο Καρπενήσι (20 Ιανουαρίου-7 Φεβρουαρίου), ενώ απέτυχε η επίθεση εναντίον της Φλώρινας (Μάχη της Φλώρινας, 11-14 Φεβρουαρίου). Στο ίδιο διάστημα προχώρησε και στην ανακατάληψη του Γράμμου. Τον Απρίλιο του 1949 ανασχηματίστηκε η Προσωρινή Δημοκρατική Κυβέρνηση επικεφαλής της οποίας τέθηκε ο Μήτσος Παρτσαλίδης. Είχε προηγηθεί ήδη από τα τέλη του προηγούμενου χρόνου η ρήξη Ζαχαριάδη – Βαφειάδη που έθεσε τον τελευταίο εκτός της κυβέρνησης.
Στις αρχές της άνοιξης ο κυβερνητικός στρατός έθεσε σε εφαρμογή το σχέδιο Πύραυλος με σκοπό την εκκαθάριση της Στέρεάς Ελλάδας και της νότιας Θεσσαλίας. Το σχέδιο ολοκληρώθηκε με επιτυχία στις αρχές του καλοκαιριού. Στο διάστημα αυτό, στις 24 Ιουνίου 1949 πέθανε ο πρωθυπουργός της Ελλάδας Θεμιστοκλής Σοφούλης σε ηλικία 89 ετών. Αντικαταστάτης του ορίστηκε ο μέχρι τότε αντιπρόεδρος του υπουργικού συμβουλίου Αλέξανδρος Διομήδης. Λίγες ημέρες μετά, στις 11 Ιουλίου 1949, έλαβε χώρα η απόφαση του Τίτο για κλείσιμο των ελληνο-γιουγκοσλαβικών συνόρων. Η απόφαση αυτή υπήρξε καθοριστική για την εξέλιξη του εμφυλίου και επιτάχυνε την ήττα του ΔΣΕ.
Στις 10 Ιουλίου 1949, ημέρα κατά την οποία ο Τίτο απέρριψε με οργή και με πρόσχημα τις κατηγορίες του ΚΚΕ ότι η κυβέρνηση της Γιουγκοσλαβίας συνεργάζονταν με την Ελληνική Κυβέρνηση και έκλεισε τα γιουγκοσλαβικά σύνορα με την Ελλάδα[ασαφές], ο Ραδιοσταθμός του Βελιγραδίου ανακοίνωσε πρόσκληση προς «όλους τους Μακεδόνες που δεν είχαν ελεύθερη πατρίδα» να καταφύγουν στη Λαϊκή Δημοκρατία της Μακεδονίας. Η ρήξη αυτή διέσπασε και τους σλαβομακεδόνες κομμουνιστές[ασαφές], πολλοί από τους οποίους αρνήθηκαν να καταδικάσουν την τιτοϊκή Γιουγκοσλαβία και διεχώρισαν τη θέση τους από αυτήν του ΚΚΕ. Πολλοί μαχητές και πολλά στελέχη εγκατέλειψαν το Βίτσι και πέρασαν στη Λαϊκή Δημοκρατία της Μακεδονίας.
Τον Αύγουστο του ίδιου έτους, τέθηκε σε εφαρμογή το σχέδιο Πυρσός, με στόχο τις θέσεις του ΔΣΕ στον Γράμμο και στο Βίτσι. Η πρώτη φάση του σχεδίου που ονομάστηκε Πυρσός Α΄ ξεκίνησε στο Γράμμο, τη νύχτα 2 προς 3 Αυγούστου. Η επιχείρηση αυτή, που διήρκεσε μέχρι τις 8 Αυγούστου, ήταν παραπλανητικού χαρακτήρα, καθώς κύριος στόχος ήταν οι θέσεις των ανταρτών στο Βίτσι.
Η κύρια επιχείρηση προς το Βίτσι ξεκίνησε στις 10 Αυγούστου και έφερε την ονομασία Πυρσός Β΄. Ο κυβερνητικός στρατός, που υπερίσχυε σε αριθμητικές δυνάμεις και πολεμικό εξοπλισμό και διέθετε αεροπορική υποστήριξη, κατόρθωσε μέχρι τις 16 Αυγούστου να εκκαθαρίσει πλήρως το Βίτσι. Ο κύριος όγκος των Ανταρτών του Βιτσίου διέφυγε προς τον Γράμμο, όπου διεξήχθη η τελική φάση της επιχείρησης Πυρσός με την ονομασία Πυρσός Γ΄. Η επίθεση του Εθνικού Στρατού εξαπολύθηκε στον Γράμμο στις 25 Αυγούστου. Έπειτα από σφοδρό βομβαρδισμό, στον οποίο χρησιμοποιήθηκαν ακόμα και οι εμπρηστικές βόμβες Ναπάλμ, η άμυνα των ανταρτών κάμφθηκε και στις 29 Αυγούστου ο ΔΣΕ εγκατέλειψε τον Γράμμο και διέφυγε προς την Αλβανία. Με την κατάληψη του Κάμενιτς στις 30 Αυγούστου έληξε το πολεμικό σκέλος του Εμφυλίου.
Στις 15 Οκτωβρίου του 1949, η εξόριστη πλέον «Προσωρινή Δημοκρατική Κυβέρνηση» των ανταρτών έδωσε τέλος στις εχθροπραξίες με διάγγελμα που μεταδόθηκε από ραδιοσταθμό του Βουκουρεστίου. Στο διάγγελμα αυτό, μεταξύ άλλων, αναφέρονται και τα εξής:
Ο Ελληνικός εμφύλιος πολέμος στα τρία περίπου χρόνια που διήρκεσε (1946-1949), βύθισε τη χώρα στο θάνατο, στο αίμα, στον πόνο, στη δυστυχία, αλλά και στην οικονομική καταστροφή, σπέρνοντας παράλληλα τον εθνικό διχασμό. Πόσο μπορούσε να αποτραπεί εκείνη η ολέθρια σύρραξη;
Χρειάστηκε να ζήσει η χώρα μία στυγνή επτάχρονη δικτατορία (1967-1974), από την οποία δοκιμάστηκαν όλες οι πολιτικές δυνάμεις του τόπου, για να ξεπεραστεί εκείνη η γραμμή του αίματος και του διαχωρισμού των πολιτών σε «εθνικόφρονες» και «ανθέλληνες».
Όμως τις οικονομικές συνέπειες που προκάλεσε εκείνος ο εμφύλιος σπαραγμός, τις πληρώνει ακόμη ο ελληνισμός. Και η φοβερή οικονομική κρίση την οποία διανύουμε, έχει εν μέρει τις ρίζες της σε εκείνη τη μαύρη περίοδο της νεότερης ιστορίας της Ελλάδας, κατά την οποία σπαταλήθηκαν ποταμοί χρήματος αλλά και ανθρώπινων ζωών.
Τα διδάγματα του Εμφυλίου
Τη νύχτα της 29ης προς 30 Αυγούστου 1949, με την πτώση και του υψώματος Κάμενικ στο Γράμμο, τελειώνει ουσιαστικά ο εμφύλιος πόλεμος, ο οποίος κόστισε στην Ελλάδα τεράστιες απώλειες σε ανθρώπινο δυναμικό, ανυπολόγιστες καταστροφές και οικονομική καθίζηση. Συνέπειες τις οποίες ακόμη δυστυχώς εξακολουθεί να πληρώνει η χώρα, μισό ακριβώς αιώνα από τον τερματισμό του αδελφοκτόνου αλληλοσπαραγμού.
Αναφερόμαστε στην τραγική αυτή επέτειο, με το αφιέρωμα που παρουσιάζουμε στη συνέχεια, όχι γιατί ενδεχομένως θέλουμε να ξύσουμε πληγές, ή να ανασκαλέψουμε τις φριχτές μνήμες του εμφυλίου που πολλοί ακόμη συμπατριώτες μας διατηρούν. Αλλά διότι πιστεύουμε ακράδαντα ότι πρέπει να διδασκόμαστε από τα λάθη του παρελθόντος, προκειμένου να μην τα επαναλαμβάνουμε στο μέλλον. Και ολόκληρος ο εμφύλιος πόλεμος, ήταν δυστυχώς ένα ατέλειωτο κομπολόϊ λαθών, που διαπράχθηκαν από όλες τις πολιτικές παρατάξεις, με συνέπεια να φτάσουμε στην ένοπλη εμφύλια αναμέτρηση.
Σίγουρα θα ήταν διαφορετική σήμερα η κατάσταση της χώρας, αν δεν μεσολαβούσε ο απαίσιος αυτός πόλεμος. Άλλες θα ήταν οι εξελίξεις, καλύτερη η οικονομική κατάσταση των Ελλήνων αλλά και σε υψηλότερα επίπεδα η θέση μας στη διεθνή σκηνή.
Ας μην ψάξουμε να βρούμε ποιος έφταιξε για εκείνο τον αλληλοσπαραγμό. Γιατί πιστεύουμε, ότι το φταίξιμο δεν ήταν μόνο μιας παράταξης, αλλά υπήρξε συρροή λαθών και παγίδων στις οποίες έσπρωξαν τη χώρα οι υψηλοί μας «προστάτες». Γιατί η απρόκλητη επίθεση των Άγγλων κατά του λαού της Αθήνας, το Δεκέμβριο του 1944, που οδήγησε στα γνωστά «Δεκεμβριανά», ήταν ίσως η απαρχή του εμφυλίου, άσχετα εάν αυτός εκδηλώθηκε 15 μήνες αργότερα, στις 31 Μαρτίου 1946, με την επίθεση καταδιωκόμενων για τα φρονήματά τους αριστερών ανταρτών κατά του αστυνομικού σταθμού στο Λιτόχωρο. Ενώ υπήρξαν και εκείνοι, που παραφουσκώνοντας κάποιες δυνάμεις με όνειρα και ελπίδες, τις εγκατέλειψαν στη συνέχεια αβοήθητες.
Ο πρώην Γενικός Γραμματέας του ΚΚΕ Γρηγόρης Φαράκος δήλωνε ότι «είναι δύσκολο και δεν έχει νόημα να απαντήσει κανείς αν ο εμφύλιος πόλεμος μπορούσε να αποφευχθεί», προσθέτοντας με σημασία: «Ένα είναι βέβαιο, έπρεπε με κάθε θυσία να αποφευχθεί».
Ο Γρηγόρης Φαράκος σημείωνε με έμφαση ότι η κατάληψη της εξουσίας με ένοπλο αγώνα, ούτε σωστή, ούτε δυνατή ήταν, προσθέτοντας ότι «η δημοκρατική εξέλιξη, που γενικά τη διακήρυσσε η ηγεσία του κινήματος, έπρεπε να θεωρείται ως η μοναδική, μόνιμη κατεύθυνση».
O Πάνος Δημητρίου, από τα ιστορικά στελέχη του ΚΚΕ, σε συνέντευξη που μας είχε παραχωρήσει, θεωρούσε ότι με την στάση της, από τα Δεκεμβριανά και μετά, «η ηγεσία του ΚΚΕ έπεσε στην παγίδα». Και σε απανωτές συνομιλίες μας, την περίοδο μεταξύ των ετών 1980-2000, ασκούσε έντονη κριτική για τη στάση των Σοβιετικών ηγετών στα γεγονότα εκείνα. Κάνοντας παράλληλα εκτενή αναφορά στη διολίσθηση προς τον εμφύλιο πόλεμο, που προκλήθηκε «όταν η άκρα δεξιά και οι Άγγλοι, άδραξαν την ευκαιρία που τους δινόταν από τα λάθη και τις ανεύθυνες ενέργειες της ηγεσίας του ΚΚΕ και κυρίως από τη μεγαλομανία και τον κομπλεξικό χαρακτήρα του Νίκου Ζαχαριάδη».
Χ.Φλωράκης: «Εξωθήθηκε το ΚΚΕ»
Λίγο πριν το θάνατό του, στις 23 Μαίου 2005, μία από τις σημαντικότερες φυσιογνωμίες που ανέδειξε το κομμουνιστικό κίνημα στην Ελλάδα, ο επίτιμος Πρόεδρος του ΚΚΕ Χαρίλαος Φλωράκης, σε συνέντευξή του στην εφημερίδα «ΤΑ ΝΕΑ», διατύπωνε την εκτίμηση ότι το ΚΚΕ οδηγήθηκε υποχρεωτικά στον εμφύλιο πόλεμο, γιατί δεν είχε άλλη διέξοδο και αφού είχε εξαντληθεί κάθε δυνατότητα ειρηνικής επίλυσης του εσωτερικού προβλήματος της χώρας.
Σε παρατήρηση εάν ήταν τραγικό λάθος ο εμφύλιος πόλεμος, ο κ. Φλωράκης απάντησε: «Η αλήθεια είναι εκ διαμέτρου διαφορετική. Στον εμφύλιο το ΚΚΕ εξωθήθηκε. Για το ΚΚΕ ο Εμφύλιος ήταν υποχρεωτικός. Πήγαμε σ' αυτόν, γιατί δεν είχαμε άλλη διέξοδο. Πήγαμε σ' αυτόν, αφού είχε εξαντληθεί κάθε δυνατότητα ειρηνικής επίλυσης, έστω και σε βάρος μας, του εσωτερικού προβλήματος της χώρας. Ο αντίπαλος δεν ήθελε την ειρήνη και την ομαλότητα. Ήθελε την υποδούλωση του λαού και την εξόντωσή μας».
Ο Γρηγόρης Φαράκος σημείωνε με έμφαση ότι η κατάληψη της εξουσίας με ένοπλο αγώνα, ούτε σωστή, ούτε δυνατή ήταν, προσθέτοντας ότι «η δημοκρατική εξέλιξη, που γενικά τη διακήρυσσε η ηγεσία του κινήματος, έπρεπε να θεωρείται ως η μοναδική, μόνιμη κατεύθυνση».
Πάνος Δημητρίου
Χαρίλαος Φλωράκης
Χ.Φλωράκης: «Εξωθήθηκε το ΚΚΕ»
Λίγο πριν το θάνατό του, στις 23 Μαίου 2005, μία από τις σημαντικότερες φυσιογνωμίες που ανέδειξε το κομμουνιστικό κίνημα στην Ελλάδα, ο επίτιμος Πρόεδρος του ΚΚΕ Χαρίλαος Φλωράκης, σε συνέντευξή του στην εφημερίδα «ΤΑ ΝΕΑ», διατύπωνε την εκτίμηση ότι το ΚΚΕ οδηγήθηκε υποχρεωτικά στον εμφύλιο πόλεμο, γιατί δεν είχε άλλη διέξοδο και αφού είχε εξαντληθεί κάθε δυνατότητα ειρηνικής επίλυσης του εσωτερικού προβλήματος της χώρας.
Σε παρατήρηση εάν ήταν τραγικό λάθος ο εμφύλιος πόλεμος, ο κ. Φλωράκης απάντησε: «Η αλήθεια είναι εκ διαμέτρου διαφορετική. Στον εμφύλιο το ΚΚΕ εξωθήθηκε. Για το ΚΚΕ ο Εμφύλιος ήταν υποχρεωτικός. Πήγαμε σ' αυτόν, γιατί δεν είχαμε άλλη διέξοδο. Πήγαμε σ' αυτόν, αφού είχε εξαντληθεί κάθε δυνατότητα ειρηνικής επίλυσης, έστω και σε βάρος μας, του εσωτερικού προβλήματος της χώρας. Ο αντίπαλος δεν ήθελε την ειρήνη και την ομαλότητα. Ήθελε την υποδούλωση του λαού και την εξόντωσή μας».
Αντικρουόμενες απόψεις για τη στάση του Ζαχαριάδη
Παρουσιάζει επίσης ενδιαφέρον η άποψη του γνωστού Γερμανού ιστορικού Heinz Richter, ο οποίος επιρρίπτει μεγάλο μέρος της ευθύνης στον τότε Γενικό Γραμματέα του ΚΚΕ Νίκο Ζαχαριάδη για την απόφαση να συρθεί το κόμμα στον εμφύλιο, ενώ θεωρεί ότι η βάση αυτού του λάθους, βρίσκεται στην απόφαση για αποχή από τις εκλογές του 1946.
Αντίθετες είναι οι απόψεις του Σουηδού καθηγητή Ole L. Smith ο οποίος παρατηρεί ότι «η κριτική που στράφηκε ενάντια στον Ζαχαριάδη και στην πολιτική του, κατά την περίοδο αυτή, βασίζεται ξεκάθαρα σε γνώση εκ των υστέρων. Παραβλέπει ότι για το ΚΚΕ, ο παράγοντας που είχε σημασία, ήταν να αποτρέψει τον εμφύλιο πόλεμο χωρίς να εξοντωθεί από φυσική άποψη.
Παρουσιάζει επίσης ενδιαφέρον η άποψη του γνωστού Γερμανού ιστορικού Heinz Richter, ο οποίος επιρρίπτει μεγάλο μέρος της ευθύνης στον τότε Γενικό Γραμματέα του ΚΚΕ Νίκο Ζαχαριάδη για την απόφαση να συρθεί το κόμμα στον εμφύλιο, ενώ θεωρεί ότι η βάση αυτού του λάθους, βρίσκεται στην απόφαση για αποχή από τις εκλογές του 1946.
Αντίθετες είναι οι απόψεις του Σουηδού καθηγητή Ole L. Smith ο οποίος παρατηρεί ότι «η κριτική που στράφηκε ενάντια στον Ζαχαριάδη και στην πολιτική του, κατά την περίοδο αυτή, βασίζεται ξεκάθαρα σε γνώση εκ των υστέρων. Παραβλέπει ότι για το ΚΚΕ, ο παράγοντας που είχε σημασία, ήταν να αποτρέψει τον εμφύλιο πόλεμο χωρίς να εξοντωθεί από φυσική άποψη.
Από τη στιγμή που το ΚΚΕ άρχισε να χάνει τον πόλεμο και τελικά, όταν είχε χάσει τη μάχη ενάντια στον αμερικανικό ιμπεριαλισμό, ήταν πολύ εύκολο να επικριθεί ότι έμοιαζε, από μια μεταγενέστερη προοπτική, με δισταγμό και αναποφασιστικότητα», καταλήγει ο Σουηδός καθηγητής.
Ένα από τα ακατανόητα συμβάντα του Εμφυλίου: Ο κανονιοβολισμός της Θεσσαλονίκης
Ο κανονιοβολισμός της Θεσσαλονίκης
Ένα από τα πιο εντυπωσιακά γεγονότα της περιόδου του εμφυλίου πολέμου, ήταν ο κανονιοβολισμός κατά της Θεσσαλονίκης από μικρή ομάδα ανταρτών, γεγονός που είχε σκοπό να προκαλέσει θόρυβο προπαγανδιστικό περισσότερο, παρά στο να επιφέρει ζημία στις μονάδες του στρατού που βρισκόταν στρατοπεδευμένες στην πόλη.
Παρά τη διαφωνία του Μάρκου Βαφειάδη για το εγχείρημα, μετά από σύσκεψη στρατιωτικών και πολιτικών αρχηγών του ΔΣΕ, διατάχθηκε ο νέος διοικητής των δυνάμεων του ΔΣΕ στην Κεντρική Μακεδονία, Νίκος Τριανταφύλλου, να διεισδύσει στην περιοχή της Θεσσαλονίκης με τμήματα του ΔΣΕ και να πλήξει με πυροβόλα την πόλη.
Σύμφωνα με τον ιστορικό Φοίβο Γρηγοριάδη, «τόσα βλήματα δεν επρόκειτο βέβαια να επιφέρουν τίποτα σοβαρές καταστροφές σε μία τέτοια πόλη. Και οι κάτοικοί της ούτε που κατάλαβαν τι ήταν εκείνες οι εκρήξεις αξημέρωτα. Αλλά το επιδιωκόμενο αποτέλεσμα ήταν ο εντυπωσιασμός που θα είχε επιτευχθεί, αν η διλοχία με το πυροβόλο της κατόρθωνε να εξαφανισθεί».
Δεν το κατόρθωσε όμως, κι έτσι ο στρατός που ενήργησε με κεραυνοβόλο ταχύτητα, πρόλαβε τους αντάρτες και τους μετέφερε θριαμβευτικά στη Θεσσαλονίκη, μαζί με το πυροβόλο τους εκθέτοντάς το κι αυτό σε κοινή θέα.
«Τα ραδιόφωνα της Αθήνας και του Λονδίνου μετέδωσαν χτες και σήμερα επανειλημμένα την είδηση για την επίθεση των τμημάτων του ΔΣΕ στη Θεσσαλονίκη. Το Λονδίνο μετέδωσε ότι δυνάμεις ανταρτών έβαλαν με όλμους των 81 χιλιοστών κατά της Θεσσαλονίκης. Στη χτεσινή εκπομπή του, είπε ότι ρίχτηκαν 12 βλήματα, ενώ σήμερα το πρωί είπε πως ρίχτηκαν 40 βλήματα. Από τα βλήματα που ρίχτηκαν, 2 έπεσαν στα ξενοδοχεία όπου μένανε τα μέλη της Βαλκανικής Επιτροπής, ένα σε κτίριο που μένουνε Άγγλοι και 2 άλλα σε γκαράζ και αποθήκες βενζίνης. Η είδηση, για το βομβαρδισμό της Θεσσαλονίκης, προκάλεσε σύγχυση και πανικό στους μοναρχοφασιστικούς κύκλους της Αθήνας.
Η χτεσινή συνεδρίαση της Βουλής ασχολήθηκε αποκλειστικά με τη συζήτηση του ζητήματος αυτού. Ο Γενικός Διοικητής Μακεδονίας, Μπασιάκος, ζήτησε γενική επιστράτευση όλων όσων μπορούν να φέρουν όπλα και όσοι δεν μπορούν να φέρουν όπλα, να βοηθήσουν ηθικά και υλικά. Αλλοι βουλευτές ζήτησαν να παραιτηθεί η κυβέρνηση, που αποδείχτηκε ανίκανη να χτυπήσει τους αντάρτες.
μεταφέρεται πάνω σε στρατιωτικό αυτοκίνητο ως λάφυρο
Άλλοι σύστησαν ψυχραιμία, ώσπου να δώσει εξήγηση η κυβέρνηση και ένα μέρος ζήτησε να γίνει μυστική συνεδρίαση της Βουλής. Ο Τσαλδάρης διαφώνησε με την πρόταση αυτή, μα ο αριθμός των βουλευτών που ζήτησε να γίνει μυστική συνεδρίαση ήτανε μεγάλος και γι' αυτό ο πρόεδρος της Βουλής διέταξε την εκκένωση των θεωρείων για να γίνει η συνεδρίαση».
Η τολμηρότερη από τις επιθέσεις των ανταρτών
Αποκαλυπτικότερο για το εντυπωσιακό γεγονός, του κανονιοβολισμού της Θεσσαλονίκης, ήταν το αμερικανικό πρακτορείο "Γιουνάιτεντ Πρες", το οποίο, σύμφωνα με δημοσίευμα του "Δελτίου Ειδήσεων" του ΔΣΕ της 13ης Φεβρουαρίου 1948, ανακοίνωσε: «Η επίθεση αυτή ήταν η τολμηρότερη απ' όσες είχαν κάμει οι αντάρτες. Οι αντάρτες που επετέθηκαν ήταν 150 και είχαν 18 μεταγωγικά ζώα. Σύμφωνα με πληροφορίες του ίδιου πρακτορείου, οι αντάρτες έβαλαν από τα νοτιοδυτικά της Θεσσαλονίκης, ενώ άλλα τμήματα ανατίναξαν μια γέφυρα βορειοδυτικά της Θεσσαλονίκης για να εμποδίσουν την κίνηση του μοναρχοφασιστικού στρατού και να ξεγελάσουν τους μοναρχοφασίστες σχετικά με την κατεύθυνση της διαφυγής τους. Εξι χιλιόμετρα νοτιοανατολικά της Θεσσαλονίκης καταρρίφθηκε ένα αεροπλάνο Σπιτφάιερ, που πήγε για καταδίωξη των ανταρτών και ένα άλλο βλήθηκε στα φτερά".
Αντάρτες που πήραν μέρος στην επίθεση κατά της Θεσσαλονίκης λίγο μετά τη σύλληψή τους ενώ ετοιμάζονται να οδηγηθούν στις φυλακές Αργότερα, τον Ιούλιο του 1948, έγινε εκ νέου άλλη μία επιδρομή ανταρτών κατά της Θεσσαλονίκης, χωρίς κανένα ουσιαστικό αποτέλεσμα κι αυτή, ως αντιπερισπασμός στις μεγάλες εκκαθαριστικές επιχειρήσεις του κυβερνητικού στρατού στο Γράμμο.
Ο στρατηγός Θρασύβουλος Τσακαλώτος
Ένας από τους συντελεστές της νίκης του εθνικού στρατού στον Εμφύλιο, ήταν ο στρατηγός Θρασύβουλος Ι. Τσακαλώτος (Πρέβεζα, 3 Απριλίου 1897 – Αθήνα, 15 Αυγούστου 1989).
Συμμετείχε στις μάχες του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου και στην Μικρασιατική Εκστρατεία. Ο Ελληνοϊταλικός Πόλεμος του 1940, τον βρήκε συνταγματάρχη επικεφαλής του 3/40 Συντάγματος Ευζώνων, το οποίο διακρίθηκε στην αναχαίτιση των Ιταλών στην Ήπειρο τις πρώτες ημέρες του πολέμου.
Στα πρώτα χρόνια της Κατοχής, ανέλαβε γενικός διευθυντής στο Υπουργείο Εθνικής Αμύνης, ενώ ταυτόχρονα συμμετείχε στην αντιστασιακή οργάνωση «Θέρος», που διοικούσε ο συνταγματάρχης Παναγιώτης Σπηλιωτόπουλος.
Το 1943 διέφυγε στην Αίγυπτο και ανέλαβε την διοίκηση του Κέντρου Εκπαίδευσης Ελλήνων στρατιωτών στην Ισμαηλία. Ως έμπιστος της εξόριστης Ελληνικής Κυβέρνησης, τον Ιούλιο του 1944 ανέλαβε την διοίκηση της Γ΄ Ορεινής Ταξιαρχίας, η οποία διακρίθηκε κατά την εισβολή των Συμμαχικών Δυνάμεων στην Ιταλία και κυρίως κατά την κατάληψη του Ρίμινι (9–21 Σεπτεμβρίου 1944).
Ως διοικητής της Γ΄ Ορεινής Ταξιαρχίας, επέστρεψε στην Ελλάδα τον Νοέμβριο του 1944 και συμμετείχε στα Δεκεμβριανά στις μάχες κατά του ΕΛΑΣ. Μετά τα Δεκεμβριανά, ανέλαβε την διοίκηση της ΙΙ Μεραρχίας Αθηνών. Το 1946, με την έναρξη του Εμφυλίου, προήχθη σε υποστράτηγο και ανέλαβε την διοίκηση της Σχολής Ευελπίδων.
Με το τέλος του Εμφυλίου, ο Τσακαλώτος ανέλαβε Γενικός Επιθεωρητής Στρατού και στις 31 Μαΐου 1951 ανέλαβε αρχηγός του Γενικού Επιτελείου Στρατού (ΓΕΣ). Λίγες ημέρες πριν αναλάβει αρχηγός ΓΕΣ, ο Αλέξανδρος Παπάγος ανακοίνωσε την πρόθεσή του να πολιτευθεί ερχόμενος σε σύγκρουση με τον βασιλιά Παύλο. Ο βασιλιάς διέταξε τον Τσακαλώτο να συλλάβει τον Παπάγο, αλλά ο Τσακαλώτος αρνήθηκε να την εκτελέσει (Σ. Π. Ζερβός, εφημερίδα Το Βήμα, 11 Ιουνίου 2008).
Ωστόσο, ο Τσακαλώτος ήταν αυτός που απεκάλυψε την δράση της παραστρατιωτικής οργάνωσης ΙΔΕΑ στον τότε υπουργό Στρατιωτικών Σοφοκλή Βενιζέλο. Το αποτέλεσμα ήταν να έρθει σε ρήξη με τους αξιωματικούς του ΙΔΕΑ και τον Παπάγο. Αποστρατεύθηκε στις 20 Νοεμβρίου του 1952 με τον βαθμό του αντιστρατήγου, δύο ημέρες μετά την ορκωμοσία της κυβέρνησης Παπάγου.
Στις πρώτες κυβερνήσεις Καραμανλή, διετέλεσε πρέσβης της Ελλάδας στο Βελιγράδι. Από την θέση αυτή, ο Τσακαλώτος έθεσε στον στρατάρχη Τίτο τις ανησυχίες της Ελλάδας για την μετονομασία της προπολεμικής επαρχίας των Σκοπίων σε Γιουγκοσλαβική Δημοκρατία της Μακεδονίας. Όμως οι προσπάθειες του Τσακαλώτου ήταν ατελέσφορες, επειδή προσέκρουσαν στα ανοίγματα της κυβέρνησης Καραμανλή προς την γιουγκοσλαβική ηγεσία.
Αν και αντικομμουνιστής, ο Τσακαλώτος ουδέποτε υιοθέτησε ακροδεξιές ή φιλοδικτατορικές απόψεις. Είναι χαρακτηριστικό ότι δεν θέλησε να γίνει μέλος του οικοδομικού συνεταιρισμού των αξιωματικών που απέκτησαν πολυτελείς κατοικίες στον οικισμό Παπάγου. Μολονότι του παραχωρήθηκαν οικόπεδα στην περιοχή αυτή, ο Τσακαλώτος παραιτήθηκε του δικαιώματός του. Αρκέσθηκε να περάσει το υπόλοιπο της ζωής του σε ένα τριάρι διαμέρισμα του σε πολυκατοικία της οδού Σούτσου 17 κοντά στην πλατεία Μαβίλη στην Αθήνα.
Η τελευταία του γενναία πράξη συνέβη στις 23 Μαΐου του 1984, όταν συναντήθηκε και έδωσε τα χέρια με τον άλλοτε αντίπαλό του Μάρκο Βαφειάδη εμπρός από τις κάμερες της Ιταλικής Τηλεόρασης (RAI), διατρανώνοντας και οι δύο την ανάγκη να σβήσουν τα εμφύλια μίση και πάθη και να αποκατασταθεί η εθνική ενότητα.
Πέθανε στις 15 Αυγούστου του 1989.
Εμφύλιος πόλεμος: Νεκροί παντού... Η τελευταία πράξη του δράματος
Οι μάχες στον Γράμμο και στο Βίτσι τον Αύγουστο του 1949 ήταν η τελευταία πράξη στο δράμα του Εμφυλίου πολέμου που σπάραζε την Ελλάδα από τις αρχές του 1946 και που ο σπόρος του είχε φυτευτεί από τον Δεκέμβριο του 1944 ή και ακόμη παλαιότερα, από τα χρόνια της γερμανικής κατοχής, με τις ένοπλες συγκρούσεις των αντιστασιακών οργανώσεων με τις επιστρατευμένες από τους κατακτητές δυνάμεις του δωσιλογισμού και των ταγματασφαλιτών.
Αντίπαλοι στις μάχες του Γράμμου και του Βίτσι, όπως και σε όλον τον εμφύλιο πόλεμο, ήταν από τη μια οι δυνάμεις του επίσημου ελληνικού κράτους, ο κυβερνητικός "εθνικός στρατός", όπως τον είχαν πει, και από την άλλη οι ανταρτικές δυνάμεις του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας, του ΔΣΕ, συνέχεια των ανταρτικών αγώνων του ΕΑΜ και του ΕΛΑΣ της κατοχικής περιόδου. Ο ΔΣΕ είχε την ανεπίσημη και φειδωλή βοήθεια των όμορων με την Ελλάδα, «σοσιαλιστικών» τότε, χωρών, της Αλβανίας, της Γιουγκοσλαβίας και της Βουλγαρίας. Εκτός από τα εφόδια, η σημαντικότερη υπηρεσία που του πρόσφεραν ήταν η ελευθερία να μπαινοβγαίνουν τα τμήματά του στο έδαφός τους. Ο κυβερνητικός στρατός είχε την μεγάλη οικονομική και στρατιωτική υποστήριξη της Αγγλίας πρώτα και των Ηνωμένων Πολιτειών αργότερα.
H χώρα μπήκε στην τελική ευθεία προς τον εμφύλιο πόλεμο την επαύριον κιόλας της υπογραφής της Συμφωνίας της Βάρκιζας στις 12 Φεβρουαρίου του 1945. Με τη συμφωνία αυτή είχαν τερματιστεί τα Δεκεμβριανά του 1944, δηλαδή η ένοπλη σύγκρουση ανάμεσα στις κυβερνητικές δυνάμεις και κυρίως στα αγγλικά στρατεύματα από τη μία, και στις δυνάμεις του ΕΛΑΣ (Ελληνικού Λαϊκού Απελευθερωτικού Στρατού) από την άλλη, στρατιωτικού σκέλους του EAM (Εθνικού Απελευθερωτικού Μετώπου), της αντιστασιακής oργάνωσης που είχε ιδρυθεί κατά τη γερμανική κατοχή με πρωτοβουλία του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας.
Η παράδοση των όπλων από τους αντάρτες του ΕΛΑΣ
Η συμφωνία της Βάρκιζας
H Συμφωνία της Βάρκιζας προέβλεπε τον αφοπλισμό του ΕΛΑΣ αλλά και παρείχε εγγυήσεις για την ελεύθερη έκφραση των πολιτικών φρονημάτων όλων των πολιτών. Όμως, κανένας από τους δύο αυτούς όρους δεν τηρήθηκε. Αμέσως μετά τον αφοπλισμό των αριστερών ανταρτών, ξεκίνησε ένα κύμα διώξεων εναντίον τους από τις κυβερνητικές δυνάμεις και παραστρατιωτικές συμμορίες που δρούσαν σε όλο τον ελληνικό χώρο.
Έναν μόλις μήνα μετά την υπογραφή της συμφωνίας, στις 12 Μαρτίου 1945, το EAM υπέβαλε στις συμμαχικές κυβερνήσεις υπόμνημα, στο οποίο καταγγελλόταν η κυβέρνηση ότι εφάρμοζε παντοειδείς διακρίσεις σε βάρος πολιτών που είχαν λάβει μέρος στην αντίσταση, τους οποίους καταδίωκε και τρομοκρατούσε, ενώ από την άλλη τηρούσε ευμενή στάση απέναντι στους πρώην συνεργάτες των Γερμανών.
Οι καταγγελίες από το KKE/EAM για κρατικές διώξεις κατά των αριστερών και για κατατρομοκράτησή τους από τις ένοπλες παρακρατικές ομάδες που δρούσαν σε διάφορες περιοχές της χώρας, συνεχίστηκαν τους μήνες που ακολούθησαν. Οι ανακοινώσεις της κυβέρνησης κάθε άλλο παρά διέψευδαν ένα τουλάχιστον μέρος αυτών των καταγγελιών.
Καταδιωκόμενοι αριστεροί στα βουνά
Όργιο βίας, τρομοκρατίας, δολοφονιών
Έτσι, στις 10 Δεκεμβρίου του 1945 ο υπουργός Δικαιοσύνης K. Ρέντης έκανε γνωστό ότι ως εκείνη την ημερομηνία είχε ασκηθεί δίωξη κατά 80.000 πολιτών που σχετίζονταν με το EAM/ΕΛΑΣ για αδικήματα που ανάγονταν στην περίοδο της Κατοχής. Από αυτούς οι 40.000 βρίσκονταν ήδη στις φυλακές, κατάδικοι ή υπόδικοι, ενώ εκκρεμούσαν άλλες 48.000 δικογραφίες. Όσο για τη δράση των τρομοκρατικών οργανώσεων, τα στοιχεία για τον πρώτο χρόνο μετά την υπογραφή της Συμφωνίας της Βάρκιζας μιλούν για 1.192 φόνους, 6.413 τρομοκρατικές ενέργειες, 70.000 συλλήψεις, 165 βιασμούς γυναικών, 6.567 ληστείες και διάφορες άλλες ανάλογες πράξεις.
H αντεπίθεση του KKE
Ν.Ζαχαριάδης
Υπό την ηγεσία του γενικού γραμματέα του, Νίκου Ζαχαριάδη, ο οποίος τον Μάιο του 1945 είχε επιστρέψει στην Ελλάδα ύστερα από μακροχρόνια κράτηση στο γερμανικό στρατόπεδο Νταχάου, το KKE αντέδρασε δυναμικά. Με τη 12η Ολομέλεια της Κεντρικής Επιτροπής του (25-27 Ιουνίου 1945), αφού αποφάνθηκε για τα Δεκεμβριανά ότι «η αντίδραση εσωτερικά δε νίκησε γιατί δεν έχει το λαό μαζί της. Την ήττα και την υποχώρησή μας την επέβαλε η ένοπλη παρέμβαση που έκαναν εξωελληνικοί παράγοντες», υιοθέτησε την αρχή ότι έπρεπε να οργανωθεί Μαζική Λαϊκή Αυτοάμυνα.
Χάος παντού
H γενική κατάσταση της χώρας ήταν χαώδης. H οικονομία της είχε καταστραφεί από τον πόλεμο και ο πληθυσμός αντιμετώπιζε το φάσμα του λιμού. Στα πολιτικά πράγματα η αστάθεια είχε φτάσει στο απροχώρητο και οι κυβερνήσεις ανεβοκατέβαιναν αδιάκοπα. Οι αντιθέσεις των αστικών πολιτικών κομμάτων εκδηλώνονταν με ακραία οξύτητα, η πόλωση είχε εδραιωθεί και οι απροσχημάτιστες επεμβάσεις των ξένων, Άγγλων και Αμερικανών, που ένα μέρος τουλάχιστον του πολιτικού κόσμου τις αντιμετώπιζε με ταπεινωτική δουλικότητα, όξυναν ακόμη περισσότερο τα πνεύματα.
Στις 31 Μαρτίου του 1946 έγιναν εκλογές, οι πρώτες μετά τον πόλεμο. Το KKE, διαπράττοντας ολέθριο λάθος, κήρυξε αποχή και δεν πήρε μέρος σε αυτές, προεξοφλώντας το νόθο αποτέλεσμα. Νικητής των εκλογών με εντυπωσιακή πλειοψηφία αναδείχθηκε το δεξιό Λαϊκό Κόμμα. Λϊγες ώρες πριν ανοίξουν οι κάλπες, τη νύχτα 30 προς 31 Μαρτίου, ομάδα ένοπλων αριστερών εισέβαλε στον σταθμό χωροφυλακής του Λιτόχωρου. H επιχείρηση αυτή θεωρείται, αν και μάλλον συμβολικά, η ληξιαρχική πράξη γέννησης του εμφυλίου πολέμου.
Τους μήνες που ακολούθησαν οι ανταρτικές ομάδες πύκνωσαν τις επιθέσεις τους σε διάφορες περιοχές της χώρας και σημείωσαν πολλές επιτυχίες. Παράλληλα, ενώ ως τότε ενεργούσαν λίγο - πολύ ανεξάρτητα η μία από την άλλη, κατέβαλαν προσπάθειες συντονισμού της δράσης τους, και τον Οκτώβριο του 1946 δημιουργήθηκε το Γενικό Αρχηγείο Ανταρτών. Έτσι, αυτές οι ομάδες ενόπλων υπάγονταν πλέον σε ενιαία διοίκηση, για να ακολουθήσει, τον Δεκέμβριο, η υιοθέτηση της γενικής ονομασίας Δημοκρατικός Στρατός Ελλάδας. Αρχηγός του ΔΣΕ, τοποθετήθηκε ο Μάρκος Βαφειάδης, ο οποίος ονομάστηκε επίσης πρωθυπουργός της Προσωρινής Δημοκρατικής Κυβέρνησης που σχηματίστηκε ένα χρόνο αργότερα, τον Δεκέμβριο του 1947.
H επέμβαση των ΗΠΑ
Το αντίπαλο στρατόπεδο έβλεπε με ανησυχία που άγγιζε τα όρια του πανικού, αυτές τις εξελίξεις και τις συνεχιζόμενες επιτυχίες των ανταρτών. Οι οποίοι, με τον καιρό, δεν περιόριζαν πλέον τη δράση τους μόνο στην ύπαιθρο, αλλά έφτασαν να απειλούν ακόμη και μεγάλες πόλεις, μερικές από τις οποίες καταλάμβαναν μάλιστα, αν και τις κρατούσαν μόνο για σύντομο χρονικό διάστημα. Οι κυβερνητικές δυνάμεις δεν επαρκούσαν ούτε αριθμητικά ούτε οργανωτικά για να αντιμετωπίσουν τους αντάρτες και, παρά τις προσπάθειές τους, περιορίζονταν ουσιαστικά σε παθητικό ρόλο.
Την αναδιοργάνωση και την ενίσχυση του κυβερνητικού στρατού ανέλαβαν οι Αμερικανοί μετά τη δήλωση της αγγλικής κυβέρνησης, στις αρχές του 1947, ότι η Αγγλία αδυνατούσε πλέον να συνεχίσει τη βοήθειά της προς την Ελλάδα. Με το Δόγμα Τρούμαν, από το όνομα του Αμερικανού προέδρου Χάρι Τρούμαν, τον Μάρτιο του 1947 οι ΗΠΑ, στο πλαίσιο και της υστερικής τους αντίδρασης στην κορύφωση εκείνη την εποχή του "ψυχρού πολέμου", έκαναν γνωστή την εκτίμησή τους ότι στην Ανατολική Μεσόγειο κινδύνευε η ασφάλειά τους. Άρα, αναγνώριζαν στον εαυτό τους το δικαίωμα να παρέμβουν πολιτικά και στρατιωτικά. Παράλληλα τέθηκε λίγο αργότερα σε εφαρμογή και το Σχέδιο Μάρσαλ, από το όνομα του Αμερικανού υπουργού εξωτερικών Τζορτζ Μάρσαλ, για την παροχή οικονομικής βοήθειας προς τις ευρωπαϊκές χώρες.
Πακτωλός βοήθειας από τις ΗΠΑ
Έκθεση του στρατηγού Τζέιμς Βαν Φλιτ, αρχηγού της αμερικανικής στρατιωτικής αποστολής στην Ελλάδα, αναφέρει ότι ως τις 30 Σεπτεμβρίου του 1948, είχε παρασχεθεί στην κυβέρνηση των Αθηνών βοήθεια ύψους 260 εκατομμυρίων δολαρίων υπό την εξής μορφή: 6 κανονιοφόροι, 143 αεροπλάνα, 7.000 βόμβες, υγειονομικός εξοπλισμός, 10.142 οχήματα, 3.890 όλμοι και πυροβόλα, 97.000 μικρά όπλα, 43.399 ελαστικά, 3.956.629 βλήματα πυροβολικού και βλήματα όλμων, 280.462.392 σφαίρες, 1.450.000 στολές, 185.294.600 συσκευασίες ατομικής τροφής, 8.650 ημίονοι, 50.681 τόνοι ζωοτροφών, 26.364.610 γαλόνια βενζίνη και 4.279 ασύρματοι.
Με βάση την βοήθεια αυτή, οι κυβερνητικές δυνάμεις από την άνοιξη του 1948 και μετά, εξαπέλυσαν σειρά επιθέσεων μέτριας αποτελεσματικότητας αρχικά αλλά συνεχώς βελτιούμενης με την πάροδο του χρόνου. Και μπροστά στις τεράστιες ελλείψεις που παρατηρούνταν στο αντίπαλο στρατόπεδο, καθώς στον ΔΣΕ έλλειπαν οι εφεδρείες και ο ανεφοδιασμός, πέρασαν στην αντεπίθεση πετυχαίνοντας απανωτές νίκες. Το καλοκαίρι του 1949 το σύνολο σχεδόν της χώρας είχε εκκαθαριστεί από τους αντάρτες.
Εξελίξεις στα δύο στρατόπεδα
Εν τω μεταξύ βαρύνουσες εξελίξεις είχαν σημειωθεί στο πολιτικό επίπεδο. Με το δημοψήφισμα της 1ης Σεπτεμβρίου του 1946 είχε επιστρέψει στην Ελλάδα ο βασιλιάς Γεώργιος B', ο οποίος πέθανε την 1η Απριλίου του 1947 και τον διαδέχθηκε ο αδελφός του Παύλος. H κυβέρνηση της Αθήνας είχε θέσει εκτός νόμου το KKE και το EAM (Ιανουάριος του 1948) και αυστηρά νομοθετικά μέτρα είχαν ληφθεί για όσους ανέπτυσσαν φιλοκομμουνιστική δράση. Λειτουργούσαν έκτακτα στρατοδικεία και οι θανατικές καταδίκες και εκτελέσεις εκατοντάδων αριστερών βρίσκονταν πλέον στην ημερησία διάταξη. Τον Οκτώβριο του 1948 αρχιστράτηγος των ενόπλων δυνάμεων τοποθετήθηκε ο στρατηγός Αλέξανδρος Παπάγος.
Στο στρατόπεδο των ανταρτικών δυνάμεων, διαφωνίες που είχαν εκδηλωθεί ως προς την ακολουθητέα τακτική, είχαν οδηγήσει στην καθαίρεση του Βαφειάδη από όλα του τα αξιώματα και στη διαγραφή του από το ΚΚΕ. Νέος πρωθυπουργός της κυβέρνησης των ανταρτών, τοποθετήθηκε ο καπνεργάτης Μήτσος Παρτσαλίδης, αν και τον αγώνα κατεύθυνε πλέον προσωπικά ο Ζαχαριάδης. Σοβαρό πλήγμα για τον ΔΣΕ υπήρξε η ρήξη ανάμεσα στον ηγέτη της Γιουγκοσλαβίας Γιόζεφ Μπροζ Τίτο και στον Στάλιν το καλοκαίρι του 1948. Το KKE συντάχθηκε με τον Στάλιν, με αποτέλεσμα η Γιουγκοσλαβία όχι μόνο να διακόψει κάθε βοήθεια προς τον ΔΣΕ αλλά και να του κλείσει τα σύνορά της, στερώντας του μια πολύτιμη οδό διακίνησης εφοδίων και τραυματιών, αλλά και διαφυγής σε ώρα ανάγκης, η οποία δεν θα αργούσε να φτάσει.
Μετά τις εκτεταμένες εκκαθαρίσεις των κυβερνητικών δυνάμεων, ο κυριότερος όγκος των ανταρτικών σωμάτων του ΔΣΕ, είχε συγκεντρωθεί στα ορεινά συγκροτήματα της Βόρειας Ελλάδας Γράμμο και
Βίτσι.
To καλοκαίρι του 1948 οι κυβερνητικές δυνάμεις εξαπέλυσαν μεγάλη επίθεση κατά του Γράμμου με στόχο την καταστροφή των εκεί θέσεων και μονάδων του ΔΣΕ. Οι μάχες υπήρξαν σκληρές, πολύνεκρες και παρατεταμένες. Λόγω όμως του ανεπαρκούς σχεδιασμού της επιχείρησης, ο αντικειμενικός στόχος δεν είχε επιτευχθεί πλήρως. Οι κυβερνητικές δυνάμεις είχαν καταλάβει μέρος μόνο του διεκδικούμενου εδάφους, ενώ ο κύριος όγκος του αντιπάλου είχε κατορθώσει να διαφύγει προς το Βίτσι. Εξάλλου την άνοιξη του επόμενου χρόνου, 1949, οι αντάρτες αντεπιτέθηκαν και ανακατέλαβαν μέρος των εδαφών που είχαν χάσει κατά τις μάχες του προηγούμενου χρόνου.
Τώρα οι δύσβατοι αυτοί τόποι, Βίτσι και Γράμμος, αποτελούσαν το έσχατο καταφύγιο του ΔΣΕ, ο οποίος, εκτός του ότι είχε αναγκαστεί να συγκεντρώσει εκεί όλες σχεδόν τις δυνάμεις που του απέμεναν, είχε επίσης οχυρώσει με πολλή φροντίδα τις ορεινές αυτές περιοχές δημιουργώντας στα κρίσιμα σημεία τους πολυβολεία, ναρκοπέδια, συρματοπλέγματα, καταφύγια και κάθε είδους αμυντική κατασκευή που μεγιστοποιούσε στο έπακρο τις φυσικές δυσκολίες του χώρου. H στρατηγική σημασία αυτών των οχυρών ήταν πρόδηλη για τον αντίπαλο: η καταστροφή τους θα σήμαινε την οριστική ήττα του ΔΣΕ και τη λήξη του εμφυλίου πολέμου.
Η συντριπτική υπεροχή του κυβερνητικού στρατού
Συνολικά οι αντίπαλες δυνάμεις ήταν εξαιρετικά άνισες μεταξύ τους, με συντριπτική την υπεροχή της κυβερνητικής παράταξης όχι μόνο σε αριθμούς αλλά και στην ποιότητα του οπλισμού, ο οποίος αντιπροσώπευε την τελευταία λέξη της σχετικής τεχνολογίας της εποχής. Ο αριθμός των ανδρών της, όλων των κατηγοριών και των ειδικοτήτων, κυμαινόταν γύρω στις 150.000. H κυβερνητική παράταξη διέθετε σε αφθονία πεδινό και ορεινό πυροβολικό, όλμους, άρματα μάχης και τεθωρακισμένα, και πάνω απ' όλα αεροπορία, εκατό περίπου αεροπλάνα, μεταξύ των οποίων, εκτός από τα Spitfire, υπήρχαν και βομβαρδιστικά καθέτου εφορμήσεως Helldiver. Με την καθοδήγηση των Αμερικανών η αεροπορία χρησιμοποίησε για πρώτη φορά τις βόμβες ναπάλμ, οι οποίες συνέτειναν αποφασιστικά στην έκβαση της αναμέτρησης υπέρ των κυβερνητικών δυνάμεων.
Απέναντι σε αυτή την επιβλητική πολεμική μηχανή ο ΔΣΕ είχε να αντιτάξει λιγότερους από 15.000 μαχητές, άνδρες και γυναίκες, πυροβολικό, ορεινό, αντιαρματικό και αντιαεροπορικό, σε περιορισμένους ωστόσο αριθμούς και με ανεπαρκείς ποσότητες πυρομαχικών, καθώς και όλμους. Δηλαδή η αναλογία δυνάμεων ήταν κάπου 1 προς 10.
H επιχείρηση «Πυρσός»
H πρώτη φάση της επιχείρησης, ο «Πυρσός A'», άρχισε τη νύχτα της 2ας προς 3η Αυγούστου 1949 στον Γράμμο και ήταν παραπλανητικού χαρακτήρα αποσκοπώντας να πείσει τον αντίπαλο ότι ήταν η κύρια επίθεση ώστε να τον καθηλώσει στις θέσεις του ή και να παρασύρει άλλες δυνάμεις των ανταρτών από το Βίτσι που θα έσπευδαν να βοηθήσουν τους συντρόφους τους.
H επιχείρηση ανατέθηκε σε μονάδες του A' Σώματος Στρατού, το οποίο, με δύο μεραρχίες και μία ανεξάρτητη ταξιαρχία υποστηριζόμενες από άλλα τμήματα πεζικού, πυροβολικό, άρματα μάχης και αεροπορία, αντιμετώπισε τις δυνάμεις των ανταρτών, δύο μεραρχίες επίσης, αλλά με μειωμένη σύνθεση, δύο ανεξάρτητες ταξιαρχίες, δεκαέξι πυροβόλα, δύο όλμους και αντιαρματικά και αντιαεροπορικά πυροβόλα.
Οι εχθροπραξίες κράτησαν έξι ημέρες και οι κυβερνητικές δυνάμεις όχι μόνο κατόρθωσαν να καθηλώσουν τις δυνάμεις των ανταρτών, αλλά και κατέλαβαν σημαντικές στρατηγικές θέσεις στον Βορειοανατολικό και στον Νότιο Γράμμο.
Στις 10 Αυγούστου 1949, εξαπολύθηκε ο «Πυρσός B'», η κύρια φάση της όλης επιχείρησης, που είχε στόχο να εξοντώσει τις δυνάμεις του ΔΣΕ που βρίσκονταν στο Βίτσι, σε θέσεις εξαιρετικά οχυρές, και την οποία ανέλαβε το B' Σώμα Στρατού. Σύμφωνα με μια πηγή (με την οποία ωστόσο δεν συμφωνεί ο απολογισμός του ΓΕΣ, τουλάχιστον όσον αφορά τον οπλισμό των ανταρτών), έξι μεραρχίες, ένα ελαφρό σύνταγμα πεζικού, έξι τάγματα εθνοφρουρών, τέσσερα συντάγματα πεδινού πυροβολικού, τρεις μοίρες μέσου πυροβολικού, τέσσερις μοίρες ορεινού πυροβολικού, δύο συντάγματα αναγνωρίσεως και μία ίλη αρμάτων μάχης, σύνολο περίπου 60.000 ανδρών, καθώς και 87 αεροπλάνα είχαν απέναντί τους δύο μεραρχίες, δύο ταξιαρχίες και μερικά τμήματα από τις στρατιωτικές σχολές του ΔΣΕ, δηλαδή σύνολο περίπου 8.000 μαχητών υποστηριζόμενων από σαράντα πέντε ορεινά, δεκαπέντε αντιαεροπορικά και δύο αντιαρματικά πυροβόλα.
To καλοκαίρι του 1948 οι κυβερνητικές δυνάμεις εξαπέλυσαν μεγάλη επίθεση κατά του Γράμμου με στόχο την καταστροφή των εκεί θέσεων και μονάδων του ΔΣΕ. Οι μάχες υπήρξαν σκληρές, πολύνεκρες και παρατεταμένες. Λόγω όμως του ανεπαρκούς σχεδιασμού της επιχείρησης, ο αντικειμενικός στόχος δεν είχε επιτευχθεί πλήρως. Οι κυβερνητικές δυνάμεις είχαν καταλάβει μέρος μόνο του διεκδικούμενου εδάφους, ενώ ο κύριος όγκος του αντιπάλου είχε κατορθώσει να διαφύγει προς το Βίτσι. Εξάλλου την άνοιξη του επόμενου χρόνου, 1949, οι αντάρτες αντεπιτέθηκαν και ανακατέλαβαν μέρος των εδαφών που είχαν χάσει κατά τις μάχες του προηγούμενου χρόνου.
Η συντριπτική υπεροχή του κυβερνητικού στρατού
Συνολικά οι αντίπαλες δυνάμεις ήταν εξαιρετικά άνισες μεταξύ τους, με συντριπτική την υπεροχή της κυβερνητικής παράταξης όχι μόνο σε αριθμούς αλλά και στην ποιότητα του οπλισμού, ο οποίος αντιπροσώπευε την τελευταία λέξη της σχετικής τεχνολογίας της εποχής. Ο αριθμός των ανδρών της, όλων των κατηγοριών και των ειδικοτήτων, κυμαινόταν γύρω στις 150.000. H κυβερνητική παράταξη διέθετε σε αφθονία πεδινό και ορεινό πυροβολικό, όλμους, άρματα μάχης και τεθωρακισμένα, και πάνω απ' όλα αεροπορία, εκατό περίπου αεροπλάνα, μεταξύ των οποίων, εκτός από τα Spitfire, υπήρχαν και βομβαρδιστικά καθέτου εφορμήσεως Helldiver. Με την καθοδήγηση των Αμερικανών η αεροπορία χρησιμοποίησε για πρώτη φορά τις βόμβες ναπάλμ, οι οποίες συνέτειναν αποφασιστικά στην έκβαση της αναμέτρησης υπέρ των κυβερνητικών δυνάμεων.
H επιχείρηση «Πυρσός»
H πρώτη φάση της επιχείρησης, ο «Πυρσός A'», άρχισε τη νύχτα της 2ας προς 3η Αυγούστου 1949 στον Γράμμο και ήταν παραπλανητικού χαρακτήρα αποσκοπώντας να πείσει τον αντίπαλο ότι ήταν η κύρια επίθεση ώστε να τον καθηλώσει στις θέσεις του ή και να παρασύρει άλλες δυνάμεις των ανταρτών από το Βίτσι που θα έσπευδαν να βοηθήσουν τους συντρόφους τους.
H επιχείρηση ανατέθηκε σε μονάδες του A' Σώματος Στρατού, το οποίο, με δύο μεραρχίες και μία ανεξάρτητη ταξιαρχία υποστηριζόμενες από άλλα τμήματα πεζικού, πυροβολικό, άρματα μάχης και αεροπορία, αντιμετώπισε τις δυνάμεις των ανταρτών, δύο μεραρχίες επίσης, αλλά με μειωμένη σύνθεση, δύο ανεξάρτητες ταξιαρχίες, δεκαέξι πυροβόλα, δύο όλμους και αντιαρματικά και αντιαεροπορικά πυροβόλα.
Οι εχθροπραξίες κράτησαν έξι ημέρες και οι κυβερνητικές δυνάμεις όχι μόνο κατόρθωσαν να καθηλώσουν τις δυνάμεις των ανταρτών, αλλά και κατέλαβαν σημαντικές στρατηγικές θέσεις στον Βορειοανατολικό και στον Νότιο Γράμμο.
Στις 10 Αυγούστου 1949, εξαπολύθηκε ο «Πυρσός B'», η κύρια φάση της όλης επιχείρησης, που είχε στόχο να εξοντώσει τις δυνάμεις του ΔΣΕ που βρίσκονταν στο Βίτσι, σε θέσεις εξαιρετικά οχυρές, και την οποία ανέλαβε το B' Σώμα Στρατού. Σύμφωνα με μια πηγή (με την οποία ωστόσο δεν συμφωνεί ο απολογισμός του ΓΕΣ, τουλάχιστον όσον αφορά τον οπλισμό των ανταρτών), έξι μεραρχίες, ένα ελαφρό σύνταγμα πεζικού, έξι τάγματα εθνοφρουρών, τέσσερα συντάγματα πεδινού πυροβολικού, τρεις μοίρες μέσου πυροβολικού, τέσσερις μοίρες ορεινού πυροβολικού, δύο συντάγματα αναγνωρίσεως και μία ίλη αρμάτων μάχης, σύνολο περίπου 60.000 ανδρών, καθώς και 87 αεροπλάνα είχαν απέναντί τους δύο μεραρχίες, δύο ταξιαρχίες και μερικά τμήματα από τις στρατιωτικές σχολές του ΔΣΕ, δηλαδή σύνολο περίπου 8.000 μαχητών υποστηριζόμενων από σαράντα πέντε ορεινά, δεκαπέντε αντιαεροπορικά και δύο αντιαρματικά πυροβόλα.
Σκληρή η μάχη
H μάχη υπήρξε σκληρή και πεισματική και από τις δύο πλευρές, αλλά η υπεροχή του κυβερνητικού στρατού σε αριθμό ανδρών και σε ποσότητα και ποιότητα οπλισμού, καθώς και η αρτιότερη εκπαίδευσή του, και ιδιαίτερα των ειδικών δυνάμεων καταδρομών, του εξασφάλισαν τη νίκη. Οι μονάδες του κυβερνητικού στρατού κατέλαβαν τις σημαντικότερες οχυρές θέσεις, κατόρθωσαν να βρεθούν στα νώτα του εχθρού, και στις 16 Αυγούστου το Βίτσι είχε εκκαθαριστεί πλήρως από τους αντάρτες. Το μεγαλύτερο μέρος των δυνάμεών τους ωστόσο, υπό το καταιγιστικό πυρ των αντιπάλων τους, κατόρθωσε να διαφύγει. Πρώτος σταθμός του ήταν η μικρή χερσόνησος Πυξός, ανάμεσα στη Μικρή και στη Μεγάλη Πρέσπα. Ούτε εκεί όμως μπόρεσε να μείνει για πολύ, λόγω των αεροπορικών επιθέσεων και του κινδύνου απόβασης των κυβερνητικών δυνάμεων. Τελικά οι διασωθέντες του Βίτσι, μέσω Αλβανίας, κατόρθωσαν να φτάσουν στον Γράμμο.
Οι απώλειες σε αυτή τη φάση της επιχείρησης, κατά το ΓΕΣ, ήταν για τον κυβερνητικό στρατό 256 νεκροί αξιωματικοί και στρατιώτες και 1.336 τραυματίες, ενώ για τον ΔΣΕ οι νεκροί ήταν 1.182 και οι αιχμάλωτοι 634. Ακόμη, πάντα κατά το ΓΕΣ, στα χέρια του κυβερνητικού στρατού έπεσαν 40 πυροβόλα, 33 αντιαρματικά, 16 αντιαεροπορικά, 115 όλμοι και άλλα είδη οπλισμού.
H τρίτη και τελευταία φάση της επιχείρησης, ο «Πυρσός Γ'», που στρεφόταν και αυτή κατά του Γράμμου, όπου τώρα είχαν συγκεντρωθεί όλες οι δυνάμεις του ΔΣΕ, προσέλαβε τελετουργικό χαρακτήρα: μετέβησαν επί τόπου για να την παρακολουθήσουν από σχετικά κοντινό σημείο ο βασιλιάς Παύλος και ο αμερικανός στρατηγός Βαν Φλιτ. Σύμφωνα με διάφορες πηγές, οι δυνάμεις που αντιπαρατάχθηκαν ήταν για τον κυβερνητικό στρατό πέντε μεραρχίες, μία ανεξάρτητη ταξιαρχία, τέσσερα ελαφρά συντάγματα πεζικού, εκατόν είκοσι πυροβόλα, πολλά άρματα μάχης και τεθωρακισμένα και ισχυρή δύναμη αεροπορίας, ενώ ο ΔΣΕ διέθετε συνολικά λίγο περισσότερους από 12.000 μαχητές, συμπεριλαμβανομένων και των 6.000 που είχαν φτάσει από το Βίτσι.
Με αυτόν τον συσχετισμό δυνάμεων οι προοπτικές για τον ΔΣΕ διαγράφονταν ζοφερές. Τούτο δεν απέτρεψε τον Ζαχαριάδη από το ακόλουθο διάγγελμα:
«Ο εχθρός συγκεντρώνεται στο Γράμμο για μια αποφασιστική αναμέτρηση. Στο Γράμμο έχουμε όλες τις δυνατότητες να καταφέρουμε το θανάσιμο πλήγμα στον εχθρό. Έχουμε αρκετές δυνάμεις και μέσα. Πιο πλεονεκτικό έδαφος. Στο Γράμμο απέτυχε πέρσι ο μοναρχοφασισμός. Στο Γράμμο φέτος του καταφέραμε σοβαρό πλήγμα [...]. Στο Γράμμο από τις 2 μέχρι τις 8 Αυγούστου έσπασε τα μούτρα του. Έχουμε και την πείρα του Βίτσι και το σοβαρό μάτωμα που προκαλέσαμε στον εχθρό στο Βίτσι [...]. Εδώ μπορούμε και πρέπει να θάψουμε το μοναρχοφασισμό».
Ο άνισος αγώνας
H επίθεση εξαπολύθηκε τα ξημερώματα της 25ης Αυγούστου. Οι αντάρτες αμύνθηκαν πεισματικά αλλά δεν άργησε να φανεί πόσο άνισος ήταν ο αγώνας και πόσο ανέφικτη η αναχαίτιση του αντιπάλου. Την επομένη κιόλας μέρα, μία μεραρχία του κυβερνητικού στρατού κατόρθωσε να υπερκεράσει τη γραμμή άμυνας του ΔΣΕ και να βρεθεί στα μετόπισθέν του, καταλαμβάνοντας την Πόρτα Οσμάν, κύριο σημείο εξόδου των ανταρτών προς την Αλβανία.
Απέναντι στον κίνδυνο να αποκλειστεί και η μοναδική δίοδος που απέμενε, η Μπάρα, και οι δυνάμεις του ΔΣΕ να βρεθούν περικυκλωμένες, το Πολιτικό Γραφείο του KKE διέταξε την εκκένωση του Γράμμου και την υποχώρηση προς την Αλβανία.
Στις 29 Αυγούστου ο ΔΣΕ είχε εγκαταλείψει το άλλοτε τρομερό οχυρό και ορμητήριό του. Με την κατάληψη του υψώματος Κάμενικ, την επομένη, ο κυβερνητικός στρατός είχε πετύχει ολοκληρωτική νίκη στον Γράμμο.
Ο εμφύλιος πόλεμος είχε λήξει αλλά οι συνέπειές του σε όλα τα επίπεδα, πολιτικό, οικονομικό αλλά και ανθρώπινο, θα βασάνιζαν την Ελλάδα για πολλές δεκαετίες και μέχρι σήμερα ακόμη.
Ταινία Δημοσιεύτηκε στις 28 Οκτ 2016
Στα βουνά της Δυτικής Μακεδονίας, κατά τους τελευταίους μήνες του πολέμου δύο αδέλφια έχουν επιστρατευτεί: ο Ανέστης από τον Εθνικό στρατό και ο Βλάσης από το Δημοκρατικό στρατό. Μεγαλωμένα στα χωριά και τα βουνά της περιοχής, χρησιμοποιούνται ως οδηγοί, σε άγνωστα και δύσβατα μονοπάτια και περάσματα. Μαζί τους ο καπετάν-Ντούλας, η πολυβολήτρια Γιαννούλα, ο ανθυπολοχαγός Τριαντάφυλλος, ο ταξίαρχος Τσαγκλής, ο Καλαματιανός δεκανέας, η 14χρονη αντάρτισσα Φούλα και δεκάδες στρατιώτες και αντάρτες, όλοι τους πολύ νέοι που σκοτώνουν και σκοτώνονται σ’ αυτόν τον παράλογο πόλεμο. Οι μικρές ιστορίες του καθενός γράφονται στις μάχες που φουντώνουν στα υψώματα.
Την "Ψυχή Βαθιά" τιμά ο μεγάλος μας ηθοποιός Θανάσης Βέγγος συμμετέχοντας μ’ ένα χαρακτηριστικό ρόλο.
Στους πρωταγωνιστικούς είναι τρεις νέοι, πρωτοεμφανιζόμενοι ηθοποιοί: ο Χρήστος Καρτέρης, Γιώργος Αγγέλκος και Άννα Παρτσάνη.
Στην ταινία πρωταγωνιστούν επίσης οι: Βαγγέλης Μουρίκης, Γεώργιος Σιμεωνίδης, Βικτώρια Χαραλαμπίδου, Κώστας Κλεφτόγιαννης, Μάριος Ποντίκας, Μίλτος Πολυβίου, Ian Robertson, Βασίλης Νανάκης, Αλεξάνδρα Καζάζου, Κλέα Σαμαντά, Ιούλιος Τζιάτας, Γιώργος Τζώρτζης και Αργυρώ Αποστολίδη.
Η διεύθυνση φωτογραφίας είναι του Σίμου Σαρκετζή, η σκηνογραφία του Απόστολου Βέττα, τα κουστούμια της Λουκίας Χατζέλου, ο ήχος του Στέφανου Ευθυμίου, το μακιγιάζ της Κυριακής Μελλίδου και το μοντάζ του Πάνου Βουτσαρά. Βοηθοί σκηνοθέτη είναι ο Κώστας Αθουσάκης και ο Ντάνυ Μπόλντα.
Τη μουσική της ταινίας υπογράφει ο Γιάννης Αγγελάκας.
Στα σπέσιαλ εφέ η εταιρεία Alpha Stunts από τη Βουλγαρία.
Τα γυρίσματα της ταινίας πραγματοποιήθηκαν στη Δυτική Μακεδονία: Απόσκεπο, Αρρένες, Βίτσι, Βυσσινιά, Γράμμο, Καζάνι, Καστοριά, Κορέστεια, Κρανιώνα, Λιθιά, Μάνκοβιτς, Μαύροβο, Μαυρόκαμπο, Νεστόριο, Οξυά, Πολυκάρπι, Πολυκέρασο, Σιδεροχώρι, Τυχιό, Χαλάρα και Χάρο.
Ο Παντελής Βούλγαρης επιστρατεύει συναίσθημα και χολιγουντιανή βιρτουοζιτέ για ν' αφηγηθεί (μελοδραματικές) ιστορίες ενός αδελφοκτόνου πολέμου. Εναλλάσσει τρυφερότητα και ωμό ρεαλισμό, αποφεύγει όμως να στοχαστεί με τόλμη και πολιτική άποψη πάνω στην Ιστορία. Η ταινία τιμήθηκε από την ΕΑΚ για την πρωτότυπη μουσική του Γιάννη Αγγελάκα και τον ήχο.
Ο Ελληνικός Εμφύλιος Πόλεμος - Ροβήρος Μανθούλης
Οι αιτίες της έκβασης του Εμφυλίου
Σύμφωνα με κάποιους ιστοριογράφους και πολιτικούς αναλυτές το "κομμουνιστικό εγχείρημα" στην Ελλάδα (1946-1949) κρίθηκε ουσιαστικά στη μη ανατροπή των ζωνών επιρροής, όπως είχαν καθοριστεί στην Διάσκεψη της Γιάλτας. Αυτή η εξήγηση θεωρεί de facto ιστορικά σωστές τις εξιστορήσεις του Τσώρτσιλ περί "μυστικής συμφωνίας" στη διάσκεψη της Γιάλτας, δεν εξηγεί όμως ικανοποιητικά τις εξελίξεις τόσο στην Ελλάδα όσο και σε μια σειρά από άλλες Ευρωπαϊκές χώρες. Ταυτόχρονα, με τον όρο "κομμουνιστικό εγχείρημα", η μια πλευρά αναφέρεται στον κίνδυνο απώλειας της πολιτικής και οικονομικής εξουσίας από τις δυνάμεις του ΚΚΕ, ενώ το ίδιο το ΚΚΕ, με τον όρο αυτό, αναφέρεται στα κείμενα του στην πρώτη απόπειρα επαναστατικής αλλαγής στην Ελλάδα σε σοσιαλιστική κατεύθυνση. Ο περιορισμός, σύμφωνα με τις πηγές αυτές, τελικά του ΔΣΕ τον χειμώνα του (1948-1949) στα ορεινά συγκροτήματα της Δυτικής Μακεδονίας που στηρίζονταν στα σύνορα της χώρας με την Αλβανία και τη Γιουγκοσλαβία, η αποτυχημένη προσπάθεια της μάχης της Φλώρινας (11-15 Φεβρ. 1949) και η φυγή προς τη Γιουγκοσλαβία περίπου 5.000 σλάβων μέχρι τα τέλη του Ιουλίου 1949 αποτέλεσαν τον αποφασιστικό προπομπό της επερχόμενης ήττας.Ο Εμφύλιος Πόλεμος κρίθηκε στην πράξη από τους ίδιους τους συσχετισμούς δυνάμεων. Από τη μία, ανά πάσα στιγμή δεν υπήρχαν πάνω από 30.000 αντάρτες στα ελληνικά βουνά, ενώ ταυτόχρονα 1000.000 κρατούμενοι ΕΛΑΣίτες και ΕΑΜίτες σε φυλακές και εξορίες, αδυνατούσαν να επανδρώσουν τις δυνάμεις του ΔΣΕ. Αν συνυπολογίσουμε όμως τις απώλειες και τη στρατολογία, προκύπτει ότι από τις τάξεις του ΔΣΕ πέρασαν περίπου 100.000 αντάρτες σε όλη τη διάρκεια της δράσης του. Από την άλλη, στο "εθνικό" στρατόπεδο, αν συνυπολογίσουμε όλες τις φίλιες με τον στρατό δυνάμεις, πέρασαν στα 3 χρόνια του εμφυλίου πάνω από 450.000 ένοπλοι. Χαρακτηριστικές ήταν οι συγκεντρώσεις δυνάμεων στην τελευταία φάση του εμφυλίου στα βουνά του Γράμμου και του Βιτσίου, όπου παρατάχθηκαν πολλές μεραρχίες του εθνικού στρατού (σχεδόν 90.000 άνδρες) και μάλιστα η VIII ήταν ενισχυμένη με σχεδόν διπλάσια δύναμη από την οργανική της, ενάντια σε ένα σύνολο 4.500 ανταρτών στον Γράμμο και 7.500 στο Βίτσι. Πέρα από τους αριθμούς των μάχιμων, καταλυτικός παράγοντας στην ήττα του ΔΣΕ ήταν η πενιχρή δυνατότητα ανεφοδιασμού του, η ανυπαρξία μηχανοκίνητων και αεροπορίας στις τάξεις του, η μόνιμη έλλειψη ναρκών, συρματοπλεγμάτων, η πενιχρή χρήση πυροβολικού (ενώ όλα αυτά περίσσευαν στην αντίπαλη παράταξη). Πέραν τούτου, σημαντική είναι και η σύνθεση των μονάδων: Αντίθετα με την κλασική σύνθεση του εθνικού στρατού, στον δημοκρατικό στρατό, στον οποίο τυπικά υπήρχε παρόμοια διαρθρωτική δομή με τις δυνάμεις του κυβερνητικού στρατού, υπήρχαν πολλοί νέοι από 15 ως 19 χρονών που έπαιρναν το βάπτισμα του πυρός κατευθείαν στο πεδίο της μάχης, χωρίς να υπάρχει πολλές φορές χρόνος για την εκπαίδευσή τους.
Παρά τις αδυναμίες του ΔΣΕ, ο Νίκος Ζαχαριάδης, που ουσιαστικά ήταν ο ηγέτης του, επέμενε στην μετατροπή της σύγκρουσης από αγώνα φθοράς σε τακτική εκ παράταξης αναμέτρηση, στοιχείο το οποίο, με δεδομένες τις τεράστιες ελλείψεις του ΔΣΕ, βάρυνε καταλυτικά στην τελική έκβαση. Μάλιστα, η διαφωνία του Ζαχαριάδη με τον επικεφαλής της κυβέρνησης του βουνού και αρχιστράτηγο Μάρκο Βαφειάδη για το κρίσιμο αυτό ζήτημα στρατηγικού σχεδιασμού οδήγησε στην περιθωριοποίηση του δεύτερου.
Σημαντική ακόμη αιτία της ήττας του ΔΣΕ ήταν η μόνιμη αδυναμία για εύρεση εφεδρειών, καθώς σε συνθήκες τακτικού πολέμου κερδίζει συνήθως ο στρατός με τις περισσότερες εφεδρείες, αν οι αντίπαλοι είναι ίσης ικανότητας. (Το ΚΚΕ το 1948 αποφάσισε πως ο ανταρτοπόλεμος έπρεπε να μετατραπεί σε τακτικό αν ο ΔΣΕ ήθελε να έχει ελπίδες νίκης, άσχετα με το πώς κατέληξε αυτή η προσπάθεια). Η κυβερνητική παράταξη την άνοιξη του 1947 με τις εκκαθαριστικές επιχειρήσεις φρόντισε να αποκόψει τον αντίπαλό της από την ίδια την κοινωνία, με την υποχρεωτική μετακίνηση των κατοίκων των περιοχών μεικτού ελέγχου. Η μοίρα κάθε αντάρτικου στρατού που έδρασε μέχρι σήμερα ήταν στενά συνδεδεμένη με την σχέση του με τους τοπικούς πληθυσμούς. Ο ΔΣΕ από τον χειμώνα του 1947-1948 και έπειτα ήταν πλήρως αποκομμένος από την κοινωνία. Βρισκόταν στην ιδιόρρυθμη κατάσταση που από τη μία δεν μπορούσε να σταματήσει τον πόλεμο (γιατί τους μαχητές του τους περίμενε η θανατική ποινή) και από την άλλη δεν έβρισκε τρόπο να τον συνεχίσει (γιατί δεν υπήρχε κοινωνία στα "μετόπισθεν" για να τον στηρίξει με την παραγωγή της και τη στρατολογία). Ήταν ένα σύνολο 30.000 ανταρτών που πολεμούσαν μέσα σε ερήμους. Με αυτόν τον τρόπο ο ΔΣΕ στάθηκε ανήμπορος να ανεφοδιάζεται από τους κατοίκους που δεν υπήρχαν πλέον (μέθοδος που απέδωσε τα μέγιστα το 1946) και ο μόνος τρόπος ανεφοδιασμού του ήταν τα λάφυρα από τον αντίπαλο, σε περίπτωση επιτυχίας επιθετικών επιχειρήσεων από μεριάς του. Το αδιαμφισβήτητο γεγονός ότι αυτές ήταν αριθμητικά λιγότερες από τις αντίστοιχες επιτυχίες της κυβερνητικής παράταξης οδήγησε με μαθηματική ακρίβεια στη συρρίκνωση των μαχητικών δυνατοτήτων του ΔΣΕ και στο αναπόφευκτο τέλος του το καλοκαίρι του 1949.
Επίσης, σημαντικός λόγος ήταν ότι το 1948 ο ηγέτης της Γιουγκοσλαβίας Γιόσιπ Μπροζ Τίτο διαφώνησε με τον Ιωσήφ Στάλιν και αποπέμφθηκε από την Κομιντέρν, οπότε και σταμάτησε τη βοήθεια, έκλεισε τα σύνορα στον ΔΣΕ, και επιτέθηκε ανοιχτά στις δυνάμεις του ΔΣΕ [όταν το ΚΚΕ τάχθηκε στη γραμμή Στάλιν (Ιούνιος 1949)] όπου ως τότε τα τμήματά του μπορούσαν να υποχωρήσουν, να νοσηλεύσουν τραυματίες, να ανεφοδιαστούν κάπως (όσο επέτρεπαν τα όρια της διεθνούς διπλωματίας και η πίεση του ψυχρού πολέμου που είχε ξεκινήσει). Με αυτόν τον τρόπο μπήκε ένα ακόμη εμπόδιο στην άμυνα του ΔΣΕ και όσα τμήματα κυκλωνόντουσαν από τον αντίπαλο κοντά στα σύνορα με την Γιουγκοσλαβία ήταν επόμενο να καταστραφούν ή να αιχμαλωτιστούν.
Υποστηρίζεται από πολλές πηγές ότι ένα ακόμη αίτιο ήταν η τοποθέτηση από τις αρχές του 1949 στην κορυφή της στρατιωτικής ηγεσίας των τελικών εκκαθαριστικών επιχειρήσεων του ΕΣ του αρχιστράτηγου Παπάγου, ο οποίος ήταν εμπειροπόλεμος, καθώς είχε ηγηθεί της ελληνικής εποποιίας στα αλβανικά βουνά το 1940-41 και θεωρούνταν από τις σημαντικότερες στρατιωτικές φυσιογνωμίες. Στον αντίποδα, ο ΔΣΕ δε διέθετε στις τάξεις του παρά ελάχιστους παλαιούς αξιωματικούς, αφού ο Ζαχαριάδης δεν εμπιστευόταν τους βαθμοφόρους του αστικού προπολεμικού στρατού, τον οποίο θεωρούσε στελεχωμένο κυρίως από βασιλόφρονες, ειδικά μετά την απόταξη όλων των δημοκρατικών στελεχών που είχαν πάρει μέρος στο αποτυχημένο κίνημα του 1935. Έτσι, την πλειοψηφία στις θέσεις ευθύνης των ανταρτών κατείχαν εμπειρικοί, αυτόκλητοι στρατηγοί, πρώην καπεταναίοι του ΕΛΑΣ, εμπειροπόλεμοι μεν στον ανταρτοπόλεμο από τα χρόνια της κατοχής, αλλά χωρίς την απαιτούμενη εκπαίδευση στις συνθήκες τακτικής αναμέτρησης, με ό,τι αυτό συνεπάγονταν για την τελική έκβαση της σύγκρουσης.
Σε ψυχολογικό επίπεδο, οι δυο αντίπαλοι χρησιμοποιούσαν ακόμη και εννοιολογικές διατυπώσεις, αφενός για να επηρεάσουν τις κοινωνικές ομάδες που τους υποστήριζαν, αφετέρου να απαξιώσουν τον εχθρό, αφού η κυβερνητική πλευρά αποκαλούσε επίσημα τον ΔΣΕ "Κομμουνιστοσυμμορίτες" ("Κ/Σ") και ανεπίσημα ως "Αναρχο-κομμουνιστο-Ληστο-Συμμορίτες", αλλά και "εαμοβούλγαρους" και "σλαβοκομμουνιστές", λόγω της εθνικής τους ανομοιογένειας, ενώ στον αντίποδα, από το ΚΚΕ επιλέχθηκε ο όρος "Μοναρχοφασίστες" και "Μοναρχοφασιστικός Στρατός" και "Αμερικανόδουλοι".
Επιπλέον, ο παράγοντας "έθνος" έπαιξε έναν ακόμη κεφαλαιώδη ρόλο στην πρόγνωση της σύγκρουσης, αφού στη συλλογική συνείδηση η τετραετία 1946-49 με τον ένοπλο ταξικό (κυρίως) αγώνα της Αριστεράς απείχε παρασάγγας από την παλλαϊκή Εθνική Αντίσταση της περιόδου 1941-44. Έντεχνα, η κυβερνητική πλευρά εκμεταλλεύτηκε τις αρνητικές εντυπώσεις που προκάλεσαν στην κοινή γνώμη οι αναγγελίες του Ζαχαριάδη για δικαίωση των σλαβόφωνων μαχητών του ΔΣΕ, με τη δημιουργία ανεξάρτητης Μακεδονικής κρατικής οντότητας, μετά το (ενδεχόμενο) επιτυχές τέλος της αναμέτρησης, στοιχείο που βάρυνε αρνητικά για την πλευρά των ανταρτών.
Απώτερες συνέπειες
Η τραγωδία συνεχίστηκε τα επόμενα χρόνια στα στρατοδικεία με χιλιάδες φυλακισμένους στρατιωτών του ΔΣΕ και μαζικές εξορίες στα ξερονήσια του Αιγαίου (Άη Στράτης, Μακρόνησος, Γυάρος). Οι διωγμοί και οι συστηματικοί βασανισμοί αριστερών εξακολούθησαν για πολλά χρόνια και τελείωσαν ουσιαστικά με τη μεταπολίτευση, μετά την πτώση της χούντας το 1974.Μία άλλη επίπτωση ήταν ο εξαιρετικά μεγάλος αριθμός των προσφύγων (μεταξύ των οποίων περιλαμβάνονταν και χιλιάδες παιδιά, που είτε στάλθηκαν σε ανατολικές χώρες, είτε μετακινήθηκαν και εγκλείστηκαν προσωρινά σε "παιδοπόλεις") κυρίως στη βόρεια Ελλάδα, που αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τα σπίτια και τα χωριά τους είτε για να μη βρεθούν στο επίκεντρο των μαχών κυβερνητικού στρατού-ανταρτών, είτε επειδή εξαναγκάστηκαν κατά τη διάρκεια των μεγάλων εκκαθαριστικών επιχειρήσεων του κυβερνητικού στρατού, ώστε να αποκοπεί με οποιαδήποτε τρόπο ο εφοδιασμός έμψυχου υλικού των ανταρτικών τμημάτων, είτε πάλι λόγω της βίαιης προσαγωγής από τον ΔΣΕ προκειμένου να αντιμετωπιστεί το σοβαρότατο πρόβλημα προσέλευσης μαχητών. Χαρακτηριστικό του αριθμού των προσφύγων είναι ότι σύμφωνα με το "Μνημόνιο για το ελληνικό προσφυγικό πρόβλημα", που εστάλη στις 8 Οκτωβρίου 1949 προς το αμερικανικό υπουργείο Εξωτερικών από την Ελληνική κυβέρνηση, ο πρωθυπουργός Κ. Τσαλδάρης δήλωνε πως ο αριθμός των καταφυγόντων και φυγόντων του εμφυλίου πολέμου ανέρχονταν σε 684.607 άτομα, [μεταξύ των οποίων 77.822 καταφυγόντες από την πληττόμενη περιοχή στην πόλη της Καστοριάς] από αυτά 166.000 πρόσφυγες είχαν επαναπατρισθεί και ότι άλλοι 225.000 θα επαναπατρίζονταν σύντομα. Επίσης μέχρι το 1956 υπήρχαν αιχμάλωτοι στρατιωτικοί του Εθνικού Στρατού σε στρατόπεδα εργασίας στην Αλβανία και σε άλλες χώρες του Ανατολικού Μπλοκ.
Ο απόηχος
Ο Εμφύλιος Πόλεμος αποτελεί την κορυφαία και τραγικότερη αντιπαράθεση στην ελληνική κοινωνία μέσα στον εικοστό αιώνα, ίσως και από την ίδρυση του νεοελληνικού κράτους. Η χώρα θα ρημάξει κυριολεκτικά στα χρόνια της εμφύλιας σύρραξης. Θα αλλάξει η ανθρωπογεωγραφία της χώρας καθώς ερημώνονται εκτεταμένες, ορεινές κυρίως, ζώνες με εκατοντάδες χιλιάδες καταφυγόντες, ενώ τίθεται σε ισχύ καθεστώς εκτάκτων μέτρων. Ταυτόχρονα, μεγάλη φτώχεια μαστίζει το λαό. Αρχικά, με βάση και ψηφίσματα του ΟΗΕ, ο πόλεμος ονομάστηκε επισήμως «Συμμοριτοπόλεμος» και αυτή η ονομασία διατηρήθηκε επί πολλές δεκαετίες από τους νικητές αυτής της σύρραξης. Το 1989, με τη συγκυβέρνηση Νέας Δημοκρατίας - Συνασπισμού της Αριστεράς και της Προόδου [Ενιαίου Συνασπισμού κομμάτων της Αριστεράς (ΚΚΕ-ΕΑΡ)] καθιερώθηκε και επισήμως η ονομασία «Εμφύλιος», η οποία ήταν ήδη σε κοινή χρήση. Ο ελληνικός εμφύλιος πόλεμος είναι στην ουσία η πρώτη πράξη του ψυχρού πολέμου που θα αιωρούνταν πάνω από την παγκόσμια πολιτική, στρατιωτική και οικονομική σκηνή τα επόμενα χρόνια.
ΕΜΦΥΛΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ 1946-1949. ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ
Οπτικές της ελληνικής ιστοριογραφίας
Ορισμένοι σύγχρονοι (αρχές 21ου αι.) ιστορικοί διαπιστώνουν ότι υπήρξαν ή υπάρχουν δύο κεντρικές ιστοριογραφικές εκδοχές των γεγονότων της δεκαετίας του 1940-50: Η "εκδοχή των νικητών" και η "εκδοχή των ηττημένων". Και οι δύο καθορίζονται από τις ιδεολογικές συγκρούσεις της δεκαετίας του '40. και χαρακτηρίζονται ως στρατευμένες και υποταγμένες σε πολιτικές αναγκαιότητες.[91] Στις δύο αυτές μυθικές εκδοχές της ιστορίας ο κόσμος χωρίζεται σε δύο άκρα, όπου το ένα εξιδανικεύεται και το άλλο δαιμονοποιείται, χωρίς ενδιάμεσες αποχρώσεις και γκρίζες ζώνες.Μετά τη λήξη του εμφυλίου επικράτησε η εκδοχή των νικητών, σύμφωνα με την οποία το ΕΑΜ ήταν απλώς το προκάλυμμα των κομμουνιστών για να καταλάβουν την εξουσία. Αφού το ΚΚΕ απέτυχε να πάρει την εξουσία ειρηνικά το 1944, το επιδίωξε με τη βία και με την υποστήριξη της Σοβιετ. Ένωσης, γεγονός που οδήγησε στον Εμφύλιο. Τα χρησιμότερα στοιχεία αυτής της ιστοριογραφίας ήταν η δημοσίευση από το κράτος των απομνημονευμάτων μεγάλων στρατιωτικών ηγετών του κυβερνητικού στρατού. Κατά την ίδια ιστορική θεώρηση οι πρώτες αριστερές ιστορικές ερμηνείες του Εμφυλίου άρχισαν να εμφανίζονται στη δεκαετία του 1960. Η βασική γραμμή αυτής της ιστοριογραφίας ήταν ότι το ΕΑΜ ήταν μη-κομμουνιστική οργάνωση με ευρεία λαϊκή βάση που ζητούσε την απελευθέρωση από ξένες δυνάμεις και κοινωνική δικαιοσύνη. Το ΕΑΜ θα ερχόταν στην εξουσία με ειρηνικά μέσα αν δεν επενέβαιναν οι βρετανικές δυνάμεις που υποστηρίζονταν από την τοπική ολιγαρχία. Μετά την δικτατορία του 1967-1974, η αριστερή ιστοριογραφία σχεδόν εκτόπισε τις δεξιές ερμηνείες. Η νίκη του ΠΑΣΟΚ στις εκλογές του 1981 κατέστησε αυτή την αριστερή ιστοριογραφική εκδοχή σε κρατική ορθοδοξία, όπως αντίστοιχα είχε γίνει με την δεξιά ιστοριογραφία στη δεκαετία του 1950. Η αριστερή άποψη για τον εμφύλιο έγινε η κυρίαρχη στο δημόσιο διάλογο και στα σχολικά βιβλία. Αυτό δεν άλλαξε ούτε με τη λήξη του Ψυχρού Πολέμου. Στους τελευταίους μήνες του 1997 κυκλοφόρησε ένας σημαντικός αριθμός ιστορικών βιβλίων με έντονη προτίμηση προς την Αριστερά. Η σοβαρή ιστορική έρευνα εμποδιζόταν από την κακή κατάσταση των κρατικών αρχείων, τη μη διαθεσιμότητα των αρχείων του ΚΚΕ και τη μαζική καύση των ατομικών φακέλλων που τηρούσε η Αστυνομία το 1989. Εν τούτοις, μια αναθεωρητική τάση άρχισε να εμφανίζεται, η οποία εστιάζει περισσότερο στην εποχή της κατοχής, λαμβάνει υπόψη τους κοινωνικούς και οικονομικούς παράγοντες, υιοθετεί την "εκ των κάτω" οπτική με έντονη τοπική τάση, τοποθετεί την ελληνική ιστορία σε ευρύτερη διεθνή συγκριτική προοπτική, και στηρίζεται στην προφορική ιστορία, τις τοπικές σπουδές και τις προσωπικές μνήμες για να αναπληρώσει την έλλειψη αρχειακού υλικού.
ΕΜΦΥΛΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ 1946-1949. ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ
Δείτε περισσότερα Video εδώ
- The Struggle for Greece 1941-1949, C.M.Woodhouse, Hurst & Company, London 2002 (first published 1976), σελ 237
- Λαΐου Αγγελική, "Μετακινήσεις πληθυσμού στην ελληνική ύπαιθρο κατά την διάρκεια του εμφυλίου πολέμου", στο Baerentzen Lars, Ιατρίδης Γιάννης Ο., Smith Ole L. (eds), Μελέτες για τoν εμφύλιο πόλεμο, 1945-1949, Ολκός, Αθήνα 1992, σελ.69-71
- Ζαφειρόπουλος Δ., Ο Αντισυμμοριακός Αγών, Αθήναι, 1956, σελ 670. Στους αριθμούς που αναφέρει ο Ζαφειρόπουλος πιθανόν δεν συμπεριλαμβάνει τις απώλειες των ΜΑΥ, ΜΑΔ και Χωροφυλακής
- Μαργαρίτης Γιώργος, Ιστορία του Ελληνικού Εμφυλίου Πολέμου 1946-1949, τόμ. 1, εκδ. Βιβλιόραμα (δ΄ έκδοση), Αθήνα 2002, σελ. 51
- Φοίβος Γρηγοριάδης: Ιστορία του Εμφυλίου Πολέμου 1945-49 (Το Δεύτερο Αντάρτικο)
- Στάλιν: «Οι Έλληνες έκαναν μια ανοησία»
- Για μια σύγκριση των στρατιωτικών απωλειών στους Βαλκανικούς Πολέμους, την Μικρασιατική Καταστροφή, την Ιταλογερμανική επίθεση και τον Εμφύλιο, βλ. Μαργαρίτης, (2002), σελ. 51.
- Ο Ιωάννης Κολιόπουλος, στην μελέτη του «Η Μακεδονία σύνορο δύο κόσμων (1945-1949)», αναφέρει χαρακτηριστικά: «Ο σκληρός ανταρτοπόλεμος που διεξήγαγε το ΚΚΕ εναντίον των πολιτικών του αντιπάλων, δηλαδή εναντίον των παλαιών κομμάτων που συνιστούσαν το Κέντρο και τη Δεξιά της εποχής, ο πόλεμος αυτός που καθιερώθηκε να ονομάζεται «Ελληνικός Εμφύλιος Πόλεμος», άρχισε ουσιαστικά το φθινόπωρο του 1943, όταν το ΚΚΕ διά του ΕΛΑΣ επιχείρησε και εν πολλοίς επέτυχε να θέσει εκτός μάχης ανταγωνιστικές αντιστασιακές οργανώσεις, όπως η ΠΑΟ στη Μακεδονία. Πήρε τη μορφή επιχειρήσεως από το ΚΚΕ για τον έλεγχο της χώρας, από την αποχώρηση των γερμανικών στρατιωτικών δυνάμεων έως τη συντριβή του ΕΛΑΣ στην Αθήνα και τη Συμφωνία της Βάρκιζας, παρουσίασε εν συνεχεία ύφεση έως το φθινόπωρο του 1946, για να ενταθεί κατόπιν και να εξελιχθεί σε σκληρή ιδεολογικοπολιτική και στρατιωτική αντιπαράθεση έως το θέρος του 1949 και την οριστική ήττα του ΚΚΕ.».
- Iatrides John O., Το διεθνές πλαίσιο του Ελληνικού Εμφυλίου Πολέμου, στο Νικολακόπουλος Ηλίας, Ρήγος Άλκης, Ψαλλίδας Γρηγόρης (επιμ.), Ο Εμφύλιος Πόλεμος, Από τη Βάρκιζα στο Γράμμο Φεβρουάριος 1945-Αύγουστος 1949, Θεμέλιο, Αθήνα 2002, σελ. 31-32. Επίσης για την χρονολογική μετατόπιση της έναρξης του Εμφυλίου, βλ. Μαρατζίδης Νίκος και Καλύβας Στάθης,Nέες τάσεις στη μελέτη του εμφυλίου πολέμου, εφημ. Τα Νέα, 20 Μαρτίου 2004, και για την αντίθετη άποψη, βλ. Ηλίας Νικολακόπουλος, "Στρογγυλή Τράπεζα", στο Μιχαηλίδης Ιάκωβος Δ., Μουρέλος Ιωάννης, Ο Ελληνικός Εμφύλιος Πόλεμος. Μια αποτίμηση: Πολιτικές, ιδεολογικές, ιστοριογραφικές προεκτάσεις, Ελληνικά Γράμματα και Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου, Αθήνα 2007, σελ 198-199.
- Μαζάουερ Μάρκ, «Kανένας από τους μύθους δεν αντέχει πλέον…», εφημ. Τα Νέα, 20 Μαρτίου 2004.
- Θανάσης Σφήκας «Μια άλλη συζήτηση που "μυρίζει ναφθαλίνη": Ο Μελιγαλάς, το κονσερβοκούτι και η αναθεώρηση της Ιστορίας»
- Ιός Η ΝΕΑ "ΣΟΒΙΕΤΟΛΟΓΙΑ" ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΑΤΟΧΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ Εκσυγχρονισμένα κονσερβοκούτια
- Αναλυτικά : Κλόουζ Ντέιβιντ, Οι Ρίζες του Εμφυλίου πολέμου στην Ελλάδα, εκδ. Φιλίστωρ, Αθήνα 2003, σελ. 17-106. Και συνοπτικά : Σβορώνος Νίκος, «Τα κύρια προβλήματα της περιόδου 1940-1950», στο: Ιατρίδης Γιάννης, Η Ελλάδα στη Δεκαετία 1940-1950, εκδ. Θεμέλιο, Αθήνα 2006, σελ. 21-38.
- Κλόουζ Ντέιβιντ, «Εισαγωγή», στο: Κλόουζ Ντέιβιντ (επιμ.), Ο Ελληνικός Εμφύλιος Πόλεμος. Μελέτες για την πόλωση, Φιλίστωρ, Αθήνα 1997, σελ. 18.
- Φλάισερ Χάγκεν, Στέμμα και σβάστικα, έκδ. Παπαζήση, Αθήνα 1988, τόμ. 1, σελ. 157-161.
- Φλάισερ (1988), σελ. 146-7. Χανδρινός Ιάσων, 1941-1944 Η Εθνική Αντίσταση, Η αληθινή ιστορία του ελληνικού αντάρτικου, εκδ. Περισκόπιο, Αθήνα 2007, σελ. 20.
- Θανάσης Χατζής: Η ΝΙΚΗΦΟΡΑ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΠΟΥ ΧΑΘΗΚΕ (ΤΕΤΡΑΤΟΜΟ-ΒΙΒΛΙΟΔΕΤΗΜΕΝΗ ΕΚΔΟΣΗ)
- Smith Ole, "«Ο πρώτος γύρος» Εμφύλιος πόλεμος κατά την κατοχή, στο Κλόουζ Ντέιβιντ (επιμ.), (1997) σελ.89
- Φλάισερ Χάγκεν, Στέμμα και σβάστικα, έκδ. Παπαζήση, Αθήνα 1995, τόμ. 2 σελ. 226.
- Σακελλαρόπουλος Τάσος, «Οι ένοπλες δυνάμεις, συμμαχίες και διχασμοί στη Μέση Ανατολή 1941-1944», στο: Παναγιωτόπουλος Βασίλης (επιμ.), Ιστορία του Νέου Ελληνισμού 1770-2000 Η Εμπόλεμη Ελλάδα 1940-1950, τόμ. 8ος. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2003, σελ. 169.
- Φλάισερ (1988) σελ. 187.
- Smith O, (1997), σελ. 91.
- Νικολακόπουλος Ηλίας, «Η επιστροφή των Βουρβόνων», εφημ. Τα Νέα, 19 Δεκεμβρίου 2009.
- Ο Όλε Σμιθ υποστηρίζει ότι κατά του Βασιλιά των Ελλήνων ήταν το 80% του ελληνικού πληθυσμού. Βλ. Smith O, (1997), σελ. 96.
- Smith O, (1997), σελ. 91-2.
- Φλάισερ (1995), σελ. 225-6.
- Φλάισερ (1995), σελ. 226.
- Αιματοβαμμένο Έντελβαϊς. Η 1η Ορεινή Μεραρχία, το 22ο Σώμα Στρατού και η εγκληματική δράση τους στην Ελλάδα, 1943-1944 (2 τόμοι) (Blutiges Edelweiß. Die 1. Gebirgs-Division im Zweiten Weltkrieg), ελληνική έκδοση Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα 2009. ISBN 978-960-05-1423-0 (τόμος Α΄) και ISBN 978-960-05-1425-4 (τόμος Β΄), σελ. 121-123.
- Φλάισερ (1995), σελ. 233, 240.
- Smith O, (1997) σελ. 97.
- Σακελλαρόπουλος (2003), σελ. 174-5.
- Σακελλαρόπουλος (2003), σελ.175-6
- Σακελλαρόπουλος (2003), σελ. 177.
- Κλόουζ (2003) σελ.182
- Βάλλας Κ., «Στάσεις και κινήματα», εφημ. Καθημερινή, περιοδικό 7 Ημέρες, 28-29 Οκτωβρίου 2000, σελ. 24-25.
- Κλόουζ (2003), σελ. 181, 187.
- Σαμπατάκης Θεόδωρος, "Oι διαπραγματεύσεις με τους Γερμανούς", εφημ. "Καθημερινή", 10 Oκτωβρίου 2004
- Χατζηβασιλείου Ευάνθης, ΠΕΑΝ (1941-1945). Πανελλήνιος Ένωσις Αγωνιζομένων Νέων, Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίμων Βιβλίων, Αθήνα 2004, σελ. 258-9.
- Καλογρηάς Βάιος, Το αντίπαλο δέος: Οι εθνικιστικές οργανώσεις αντίστασης στην κατεχόμενη Μακεδονία (1941-1944), University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2012, σελ. 367.
- Μπέλσης, Κώστας (επιμ.). «Αυτόγραφο απομνημόνευμα Διονυσίου Πετράκου (1940-1950)». Κέντρο Έρευνας Νεότερης Ιστορίας (ΚΕΝΙ). Πάντειο Παν/μιο, 2016.
- Για τις μορφές εξουσίας του ΕΑΜ, βλ. Λυμπεράτος Μιχάλης, «Η κοινωνική φυσιογνωμία του ΕΑΜ», στο ΕΑΜ: 70 Χρόνια από την ίδρυσή του, εκδ. Ελευθεροτυπία, 2011, σελ. 109-149.
- Κολιόπουλος Ιωάννης, Η Μακεδονία σύνορο δύο κόσμων (1945-1949) και Μαρατζίδης Νίκος, Το Κράτος του Γράμμου όψεις της κομμουνιστικής εξουσίας στην Ελλάδα, 1943-1949, στο Μιχαηλίδης Ιάκωβος Δ., Μουρέλος Ιωάννης (2007) σελ. 89. Επίσης Καλλιανιώτης Θανάσης Αλήθεια και προπαγάνδα στον τύπο της Δυτικής Μακεδονίας: 1941-1944.
- Herman Frank Mayer, «Η Γενιά των πατέρων μας απέτυχε οικτρά».
- Σφήκας, Θανάσης, «Οι ελιγμοί των δύο διεκδικητών της εξουσίας» εφημ. Καθημερινή, 3 Απριλίου 2011.
- Λυμπεράτος Μιχάλης, «Οι μάχες στο Σωτηρία και στου Μακρυγιάννη στην Αθήνα των Δεκεμβριανών», στο Δεκέμβρης '44: Οι μάχες στις γειτονιές της Αθήνας, εκδ. Ελευθεροτυπία, Αθήνα 2010, σελ. 38.
- Αλιβιζάτος, Νίκος (1995). Οι πολιτικοί θεσμοί σε κρίση 1922-1974: Όψεις της ελληνικής εμπειρίας. Θεμέλιο, σελ. 451-457.
- Ρίστοβιτς Μίλαν, Το ζήτημα της γιουγκοσλαβικής στρατιωτικής βοήθειας προς τον Δημοκρατικό στρατό Ελλάδας, 1946-1949, στο Μιχαηλίδης Ι. Δ., Μουρέλος Ι (2007), σελ. 98.
- Ρίστοβιτς, σελ. 98-99.
- Βερβενιώτη Τασούλα, «Οι μαχήτριες του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας», στο: Νικολακόπουλος Ηλίας, Ρήγος Άλκης, Ψαλλίδας Γρηγόρης (επιμ.), Ο Εμφύλιος Πόλεμος. Από τη Βάρκιζα στο Γράμμο, Φεβρουάριος 1945-Αύγουστος 1949, Θεμέλιο, Αθήνα 2002, σελ. 128.
- Σφήκας Θανάσης, Πόλεμος και Ειρήνη στη στρατηγική του ΚΚΕ 1945 1949, εκδ. Φιλίστωρ, Αθήνα 2001, σελ. 67-8. Με έντονα γράμματα είναι η δήλωση του Ζαχαριάδη στον πρεσβευτή της ΕΣΣΔ στην Ελλάδα Ροντιόνοφ σε συνάντηση που είχαν στις 4 Μαΐου.
- Ηλίας Νικολακόπουλος, «Μετά τα Δεκεμβριανά». Στον 8ο τόμο της Ιστορίας του Νέου Ελληνισμού, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2003, σελ. 214.
- Νικολάκόπουλος (2003), σελ. 214, και Αντώνης Κλάψης Οι εκλογές της 31ης Μαρτίου 1946, εφημ. Καθημερινή 18 Σεπτεμβρίου 2011.
- Οικονομίδης Φοίβος, Υψηλάντης: Ετσι χτυπήσαμε στο Λιτόχωρο, εφημ. Ελευθεροτυπία, 4-4-2009
- ΔΙΣ/ΓΕΣ, Το πρώτο έτος του Αντισυμμοριακού Αγώνος 1946, έκδ. ΔΙΣ, Αθήναι 1971, σελ. 44.
- Ριζοσπάστης Οι ένοπλες συγκρούσεις μετά το Λιτόχωρο
- Ριζοσπάστης Οι πρώτες εκτελέσεις με το Γ΄ Ψήφισμα
- Καθημερινή Το δημοψήφισμα του 1946
- Ριζοσπάστης Η παλινόρθωση της μοναρχίας
- Ριζοσπάστης Η ίδρυση του ΔΣΕ
- Εφημ. Ελευθερία, 16 Νοεμβρίου 1946, σελ. 4, και ΔΙΣ/ΓΕΣ (1971) σελ. 146-148.
- , στο:61,0 61,1 61,2 Καθημερινή Η πρώτη φάση του Εμφυλίου
- Αφιερώματα - Το Δόγμα Τρούμαν
- Ριζοσπάστης Το Δόγμα Τρούμαν και η πολιτική της υποτέλειας
- Ριζοσπάστης Το χρονικό της Νιάλας
- Το Έθνος Συμφιλίωση μέσα στη χιονοθύελλα
- Ριζοσπάστης Ο «Ριζοσπάστης» εκτός νόμου
- Ριζοσπάστης Η Ελλάδα σιδηροδέσμια και το ΚΚΕ εκτός νόμου
- Αφιερώματα - Η δολοφονία του Γιάννη Ζέβγου
- ΟΗΕ, ψήφισμα 109(ΙΙ) Threats to the political independence and territorial integrity of Greece.
- Ζολώτα, Αναστασίου Π. (Δεκέμβριος 1999). Εμφύλιος πόλεμος: 1946-1949. Έργον της Σοβιετικής Ρωσίας δι'ελληνικών χειρών. Αθήναι.
- Αφιερώματα - Ο κανονιοβολισμός της Θεσσαλονίκης
- , στο:72,0 72,1 Καθημερινή Το αιματοβαμμένο 1948 του Εμφυλίου
- Αφιερώματα - Η δολοφονία του Τζορτζ Πολκ
- Καθημερινή Η Θεσσαλονίκη των πολιτικών δολοφονιών
- Ριζοσπάστης Η μεγάλη νίκη του ΔΣΕ στο Μάλι – Μάδι
- Ριζοσπάστης Η επιχείρηση του ΔΣΕ στην Καρδίτσα
- Τα Νέα Όταν η Ελλάδα πλημμύρισε δολάρια
- Το Έθνος Η «έκθεση Πόρτερ»... πυξίδα για τη βοήθεια
- Καθημερινή Το «παιδομάζωμα» και το «παιδοφύλαγμα»
- Ριζοσπάστης Ποιος έκανε αλήθεια «παιδομάζωμα»;
- leonidion.gr Η μάχη του Λεωνιδίου
- leonidion.gr Η μάχη του Αγίου Βασιλείου Κυνουρίας
- Ριζοσπάστης Η Μάχη της Νάουσας
- The World Today, E΄ (1949): 489 και Woodhouse, M.C., The Struggle for Greece, 1941-1949, Λονδίνο 1976
- Ρίστο Κυργιαζόφσκι (Kirjazovski) Μακεντόσκατα πολίτισκα εμιγκράτσια., Σκόπια 1989
- Το Βήμα Γράμμος-Βίτσι Αύγουστος 1949
- «Ο "Τρίτος Γύρος" έληξε», εφημερίδα Ελευθερία, 18/10/1949.
- Στην 3η Συνδιάσκεψη του ΚΚΕ (10-14/10/1950) Ο Νίκος Ζαχαριάδης προσπαθώντας να ανακαλύψει τα αίτια της ήττας αναφέρει: «Ήσαν μέλη ακαταστάλαχτα, αδιαμόρφωτα, αδιαπαιδαγώγητα, όπως τα μαζεύαμε με τις καμπάνες», επιμ. Π.Ροδάκη-Μ.Γραμμένου, Αθήνα 1988 σελ. 63,82,136,273, 355-56
- ΚΚΕ: "Η τρίχρονη εποποιία διδάσκει το σήμερα"
- Μαραντζίδης Ν., "Η διαχείριση της μνήμης ως πολιτικό εργαλείο: Η συλλογική μνήμη της βίας στο μεταπολεμικό πολιτικό σύστημα." Ανακοίνωση στην Επιστημ. Συνάντηση "Η Εμφύλια Βία", Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, 18-19 Οκτ. 2002. Αναφέρεται στο Καλύβας Στάθης, "Εμφύλιος Πόλεμος (1943-1949): Το τέλος των μύθων και η στροφή προς το μαζικό επίπεδο", Επιστήμη και Κοινωνία, τεύχ. 11, 2003, σ. 38.
- Ελεφάντης Α., "Μας πήραν την Αθήνα ... Ξαναδιαβάζοντας μερικά σημεία της ιστορίας 1941-1950". Αθήνα, εκδ. "Βιβλιόραμα", 2002, σ. 23. Αναφέρεται στο Καλύβας Στ. (2003), σ. 38.
- Kalyvas Stathis, "The Greek Civil War in Retrospect", στοCorrespondence: An International Review of Culture and Society,4, σ.11
- Baerentzen Lars, Ιατρίδης Γιάννης Ο., Smith Ole L. (eds), Μελέτες για τoν εμφύλιο πόλεμο, 1945-1949, Ολκός, Αθήνα 1992, (ISBN 978-960-7169-12-9).
- Close David, The Origins of the Greek Civil War, Longman, London, New York 1995, (ISBN 978-0-582-06471-3). Ελληνική έκδοση: Κλόουζ Ντέιβιντ Οι ρίζες του εμφυλίου πολέμου στην Ελλάδα, Φιλίστωρ, Αθήνα 2003, (ISBN 960-369-073-2)
- Διεύθυνσις Ιστορίας Στρατού / Αρχηγείον Στρατού, Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον αντισυμμοριακόν αγώνα, 1946-1949. Το πρώτον έτος του αντισυμμοριακού αγώνος, 1946, ΔΙΣ, Αθήνα 1971.
- Ζαφειρόπουλος Δημήτριος, Ο αντισυμμοριακός αγώνας 1945-1949, (α΄ έκδοση 1956), ΔΟΛ, τόμοι 3, Αθήνα 2011, (ISBN 978-960-469-912-4).
- Καλύβας Στάθης Ν., Μαραντζίδης Νίκος, Εμφύλια πάθη: 23 ερωτήσεις και απαντήσεις για τον Εμφύλιο, εκδ. "Μεταίχμιο", 2015.
- Μαργαρίτης Γιώργος, Ιστορία του Ελληνικού Εμφυλίου Πολέμου 1946-1949, τόμοι Α΄ (ISBN 960-8087-12-0), Β΄ (ISBN 960-8087-13-9), Βιβλιόραμα, Αθήνα 2000-2001.
- Μιχαηλίδης Ιάκωβος Δ., Μουρέλος Ιωάννης, Ο ελληνικός εμφύλιος πόλεμος Μια αποτίμηση: Πολιτικές, ιδεολογικές, ιστοριογραφικές προεκτάσεις, Ελληνικά Γράμματα Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου, Αθήνα 2007, (ISBN 978-960-442-961-5).
- Μάγερ Χέρμαν Αιματοβαμμένο Έντελβαϊς. Η 1η Ορεινή Μεραρχία, το 22ο Σώμα Στρατού και η εγκληματική δράση τους στην Ελλάδα, 1943-1944 (2 τόμοι) (Blutiges Edelweiß. Die 1. Gebirgs-Division im Zweiten Weltkrieg), ελληνική έκδοση: Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα 2009. ISBN 978-960-05-1423-0 (τόμος Α) και ISBN 978-960-05-1425-4 (τόμος Β).
- Νικολακόπουλος Ηλίας, Ρήγος Άλκης, Ψαλλίδας Γρηγόρης (επιμ.), Ο εμφύλιος πόλεμος Από τη Βάρκιζα στο Γράμμο Φεβρουάριος 1945-Αύγουστος 1949, Θεμέλιο, Αθήνα 2002, (ISBN 978-960-310-293-9).
- Παναγιωτόπουλος Βασίλης (επιμ.), Ιστορία του Νέου Ελληνισμού 1770-2000. Η Εμπόλεμη Ελλάδα 1940-1950, τόμ. 8ος, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2003, (ISBN 960-406-547-5)
- Σφήκας Θανάσης, Πόλεμος και ειρήνη στη στρατηγική του ΚΚΕ 1945-1949, Φιλίστωρ, Αθήνα 2001, (ISBN 978-960-369-059-7).
- Φλάισερ Χάγκεν Στέμμα και Σβάστικα. Η Ελλάδα της Κατοχής και της Αντίστασης, 1941-1944, τόμ. 1, Παπαζήσης, Αθήνα 1989. ISBN 960-02-0764-Χ τόμ. 2 (1995) ISBN 960-02-1079-9.
- Άρθρα στο Διαδίκτυο, σε εφημερίδες και περιοδικά[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
- Βάλλας Κ., "Στάσεις και κινήματα", περιοδικό 7 Ημέρες, 28-29 Οκτώβριος 2000
- Κολιόπουλος Ιωάννης, Η Μακεδονία σύνορο δύο κόσμων (1945-1949)
- Μαρατζίδης Νίκος, Καλύβας Στάθης, "Nέες τάσεις στη μελέτη του εμφυλίου πολέμου", εφημ. Τα Νέα, 20-3-2004
- Μαζάουερ Μάρκ, "Kανένας από τους μύθους δεν αντέχει πλέον...", εφημ. Τα Νέα, 20-3-2004
- Μπρουτζάκης Ξενοφών, "Το ακάματο και επίμονο πάθος του Εμφυλίου...", εφημ. "Το Ποντίκι", τεύχος 1887, 22-10-2015.
- Σφήκας Θανάσης, "Μια άλλη συζήτηση που "μυρίζει ναφθαλίνη, ο Μελιγαλάς, το κονσερβοκούτι και η αναθεώρηση της Ιστορίας"
- Σφήκας Θανασης, "Οι ελιγμοί των δύο διεκδικητών της εξουσίας", εφ. Καθημερινή, 03-04-11
- Ιός, Η ΝΕΑ "ΣΟΒΙΕΤΟΛΟΓΙΑ" ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΑΤΟΧΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ Εκσυγχρονισμένα κονσερβοκούτια
- Καλύβας Στάθης (2009), «Η γεωγραφία της εμφύλιας βίας στη κατοχική Μεσσηνία. Μια ποσοτική προσέγγιση».
- Περαιτέρω μελέτη[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
- Βιβλιογραφίες[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
- Αντωνίου Γιώργος, Μαραντζίδης Νίκος (επιμ.), Η εποχή της σύγχυσης. Η δεκαετία του '40 και η ιστοριογραφία, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα 2008, (ISBN 978-960-05-1400-1).
- Antoniou Giorgos, Marantzidis Nikos, The Axis Occupation and Civil War: Changing Trends in Greek Historiography, 1941–2002, Journal of Peace Research, Vol. 41, No. 2 (Mar., 2004), pp. 223-231
- Κουλούρης Νίκος, Ελληνική βιβλιογραφία του Εμφυλίου Πολέμου, 1945- 1949. Αυτοτελή δημοσιεύματα 1945-1999, Φιλίστωρ, Αθήνα 2000, (ISBN 978-960-369-046-7).
Αρχειακές Πηγές
- Γενικό Επιτελείο Στρατού/Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού, Αρχεία Εμφυλίου Πολέμου (1944-1949) , 16 τόμοι, εκδ. ΓΕΣ/ΔΙΣ, 1998.
- Αρχηγείον Β. Χωροφυλακής, Διεύθυνσις Οργανώσεως – Τμήμα Μελετών, Δράσις της Χωροφυλακής κατά την περίοδον 1941 – 1950, Τυπογραφείον Β. Χωροφυλακής, Αθήναι 1962.
- Δημοκρατικός Στρατός, περιοδικό, τόμοι Α΄ (Γενάρης-Δεκέμβρης 1948) (ISBN 960-7734-02-5), Β΄ (Γενάρης-Σεπτέμβρης 1949) (ISBN 960-7734-03-3), φωτογραφική αναπαραγωγή Ριζοσπάστης, Αθήνα, 1996.
- Ηλιού Φίλιππος , Ο Ελληνικός Εμφύλιος Πόλεμος: Η Εμπλοκή του ΚΚΕ,εκδ. Θεμέλιο, Αθήνα 2004. (ISBN 960-310-305-5).
- Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας, Το ΚΚΕ, Επίσημα Κείμενα, 1945-1949, Τόμος 6ος, έκδ. Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1987.
- Κόντης Βασίλης, Σφέτας Σπυρίδων (επιμ.), Εμφύλιος πόλεμος Έγγραφα από τα γιουγκοσλαβικά και βουλγαρικά αρχεία, γ΄ έκδοση, εκδ. Επίκεντρο, 2006. (ISBN 960-6645-89-4)
- Ροδάκης Περικλής, Γραμμένος Μπάμπης (έρευνα), Έτσι άρχισε ο εμφύλιος πόλεμος, Η τρομοκρατία μετά την Βάρκιζα 1945-1947, Το Υπόμνημα του ΔΣΕ στον Ο.Η.Ε. τον Μάρτιο του 1947, Γλάρος, Αθήνα 1987
Γενικά Έργα
- Αβέρωφ-Τοσίτσας Ευάγγελος, «Φωτιά και τσεκούρι!»: Ελλάς 1946-1949 και τα προηγηθέντα, Εστία, Αθήνα (α΄έκδοση 1974) 1996 (ISBN 960-05-0208-0)
- Βουρνάς Τάσος, Ιστορία της Σύγχρονης Ελλάδας: o Εμφύλιος, Πατάκης, 1998 (ISBN 960-600-527-5)
- Γρηγοριάδης, Σόλων Ν. Τα φοβερά ντοκουμέντα: Ο εμφύλιος 1946-1949, τόμοι Α΄ (ISBN 978-960-469-830-1), Β΄ (ISBN 978-960-469-831-8), Δημοσιογραφικός Οργανισμός Λαμπράκη , Αθήνα 2010.
- Γρηγοριάδης Φοίβος Ν., Ιστορία του Εμφυλίου Πολέμου 1945-49. Το δεύτερο αντάρτικο, 4 τόμοι, εκδ. Καμαρινόπουλος, Αθήναι χ.χ.,
- Gerolymatos André, Red Acropolis, Black Terror: The Greek Civil War and the origins of Soviet-American rivalry, 1943-1949, Basic Books, New York 2004, (ISBN 978-0-465-02743-9). Ελληνική έκδοση: Gerolymatos Andre, Κόκκινη Ακρόπολη, μαύρος τρόμος Από την Αντίσταση στον Εμφύλιο 1943-1949, Κοχλίας, 2005, (ISBN 978-960-437-009-2).
- Eudes Dominique. Οι καπετάνιοι : Ο Ελληνικός Εμφύλιος Πόλεμος 1943-1949, Εξάντας, Αθήνα 1995, (ISBN 978-960-256-224-6).
- Ζαούσης Αλέξανδρος Α., Η τραγική αναμέτρηση. 1945-1949: Ο μύθος και η αλήθεια, τόμοι Α΄ (ISBN 960-7213-43-2), Β΄ (ISBN 960-7213-42-4), Ωκεανίδα, Αθήνα 1995.
- Η τρίχρονη εποποιία του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας 1946-1949, Ριζοσπάστης, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1998, (ISBN 960-224-830-0).
- O’Ballance Edgar. The Greek Civil War 1944–1949, New York: Praeger, 1966
- Vlavianos Haris, Greece 1941-1949. From Resistance to Civil War, Macmillan, London, Oxford 1992.
- Woodhouse Christopher M., The Struggle for Greece, 1941-1949, Ivan R Dee, Chicago 2002, (ISBN 978-1-56663-483-0).
Ειδικά έργα
- Alexander G. M., The Prelude to the Truman Doctrine British Policy in Greece 1944–1947. Clarendon Press, Oxford 1982, (ISBN 978-0-19-822653-6)
- Baerentzen Lars, Ιατρίδης Γιάννης Ο., Smith Ole L. (eds), Μελέτες για τoν εμφύλιο πόλεμο, 1945-1949, Ολκός, Αθήνα 1992, (ISBN 978-960-7169-12-9).
- Βερβενιώτη Τασούλα, Μπούσχοτεν Ρίκη Βαν, Βουτυρά Ευτυχία, Δαλκαβούκης Βασίλης, Μπάδα Κωνσταντίνα (επιμ.), Μνήμες και λήθη του ελληνικού εμφυλίου πολέμου, Επίκεντρο, 2008, (ISBN 978-960-458-165-8).
- Βόγλης Πολυμέρης, Η εμπειρία της φυλακής και της εξορίας Οι πολιτικοί κρατούμενοι στον εμφύλιο πόλεμο, Αλεξάνδρεια, 2004, (ISBN 978-960-221-282-0).
- Βουτυρά Ευτυχία, Δαλκαβούκης Βασίλης, Μαραντζίδης Νίκος, Μποντίλα Μαρία (επιμ.), Το όπλο παρά πόδα Οι πολιτικοί πρόσφυγες του εμφυλίου πολέμου στην Ανατολική Ευρώπη, Εκδόσεις Πανεπιστημίου Μακεδονίας, 2005, (ISBN 978-960-8396-16-6).
- Γενικό Επιτελείο Στρατού, Αι Μάχαι του Βίτσι και του Γράμμου 1949, υπό το συνθηματικόν Επιχείρησις "ΠΥΡΣΟΣ", Ελεύθερη Σκέψις, Αθήνα 1993 (α΄ έκδοση 1951).
- Γούναρης Βασίλης Κ., Εγνωσμένων κοινωνικών φρονημάτων : Κοινωνικές και άλλες όψεις του αντικομμουνισμού στη Μακεδονία του εμφυλίου πολέμου, Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη 2005, (ISBN 978-960-88681-1-3)
- Δαλκαβούκης Βασίλης Κ., Πασχαλούδη Ελένη, Σκουλίδας Ηλίας, Τσέκου Κατερίνα (επιμ.), Αφηγήσεις για τη δεκαετία του 1940 Από το λόγο του κατοχικού κράτους στη μετανεωτερική ιστοριογραφία, Επίκεντρο, 2012, (ISBN 978-960-458-289-1)
- Δασκαλάκης Απόστολος, Ιστορία της Ελληνικής Χωροφυλακής,τόμος Β΄, Αρχηγείον Χωροφυλακής, Αθήνα 1973.
- Διεύθυνσις Ιστορίας Στρατού / Αρχηγείον Στρατού, Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον ατισυμμοριακόν αγώνα, 1946-1949. Επιχειρήσεις του Γ' Σώματος Στρατού, 1947-1949, ΔΙΣ, Αθήνα 1976.
- −, Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον αντισυμμοριακόν αγώνα, 1946-1949. Η εκκαθάρισις της Ρούμελης και η πρώτη μάχη του Γράμμου, ΔΙΣ, Αθήνα 1970.
- Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού / Γενικό Επιτελείο Στρατού, Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον αντισυμμοριακόν αγώνα, 1946-1949. Το δεύτερον έτος του αντισυμμοριακού αγώνος, 1947, ΔΙΣ, Αθήνα 1980.
- Ιατρίδης Γιάννης Ο. (επιμ.), Η Ελλάδα στη δεκαετία 1940-1950 Ένα έθνος σε κρίση, Θεμέλιο, Αθήνα, 1984, (ISBN 978-960-310-005-8)
- Iatrides, John, and Linda Wrigley (eds.). Greece at the Crossroads. The Civil War and its Legacy, The Pennsylvania State University Press, Pennsylvania 1995, (ISBN 978-0-271-01410-4).
- Κλόουζ Ντέιβιντ, Ο Ελληνικός Εμφύλιος Πόλεμος. Μελέτες για την πόλωση, Φιλίστωρ, Αθήνα 1997, (ISBN 960-369-016-3).
- Κολιόπουλος Ιωάννης , Λεηλασία Φρονημάτων Β΄ Το μακεδονικό ζήτημα στην περίοδο του εμφυλίου πολέμου 1945-1949 στη δυτική Μακεδονία, Εκδ. Βάνιας 1995, (ISBN 978-960-288-039-5).
- Κολιόπουλος Ιωάννης, Η Μακεδονία σύνορο δύο κόσμων (1945-1949)
- Κόντης Βασίλειος, Η Αγγλοαμερικανική πολιτική και το ελληνικό πρόβλημα, 1945-1949, Επίκεντρο, 2005, (ISBN 978-960-6645-72-3).
- Kousoulas George D., Revolution and Defeat. The Story of the Greek Communist Party, Oxford University Press, Oxford 1965
- Κουτσούκης Κλεομένης Σ., Σακκάς Ιωάννης Δ. (επιμ.), Πτυχές του εμφυλίου πολέμου 1946 - 1949, Φιλίστωρ, 2000, (ISBN 978-960-369-048-1)
- Μαραντζίδης Νίκος, Δημοκρατικός Στρατός Ελλάδας (ΔΣΕ) 1946-1949, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2010, (ISBN 978-960-221-467-1).
- −, (επιμ.), Οι άλλοι καπετάνιοι Αντικομουνιστές ένοπλοι στα χρόνια της Κατοχής και του Εμφυλίου, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα 2006, (ISBN 978-960-05-1237-3).
- −, Γιασασίν Μιλλέτ: Ζήτω το έθνος Προσφυγιά, κατοχή και εμφύλιος: Εθνοτική ταυτότητα και πολιτική συμπεριφορά στους τουρκόφωνους ελληνορθόδοξους του δυτικού κόσμου, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2001, (ISBN 978-960-524-131-5)
- −, Τσίβος Κώστας, Ο ελληνικός εμφύλιος και το διεθνές κομουνιστικό σύστημα Το ΚΚΕ μέσα από τα τσεχικά αρχεία 1946-1968, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2012, (ISBN 978-960-221-536-4).
- Mazower Mark, Μετά τον πόλεμο Η ανασυγκρότηση της οικογένειας του έθνους και του κράτους στην Ελλάδα, 1943 - 1960, Αλεξάνδρεια, 2003, (ISBN 978-960-221-270-7).
- Μιχαηλίδης Ιάκωβος Δ. Τα πρόσωπα του Ιανού : Οι ελληνογιουγκοσλαβικές σχέσεις την περίοδο του ελληνικού εμφυλίου πολέμου (1947-1949), Πατάκης, Αθήνα 2007, (ISBN 978-960-16-1769-5).
- Μπάεφ Iορντάν, Μια ματιά απ' έξω, O Εμφύλιος Πόλεμος στην Ελλάδα Διεθνείς διαστάσεις, Φιλίστωρ, Αθήνα 1997, (ISBN 978-960-369-040-5).
- Μπαλτά Νάση, Ο Ελληνικός Εμφύλιος Πόλεμος (1946-1949) μέσα από τον γαλλικό τύπο, Οδυσσέας, Αθήνα 1993, (ISBN 978-960-210-032-5).
- Μπουσχότεν Ρίκη Βάν, Ανάποδα χρόνια. Συλλογική μνήμη και ιστορία στο Ζιάκα Γρεβενών (1900-1950), Πλέθρον, Αθήνα 1997, (ISBN 978-960-348-067-9).
- Richter Heinz, Η επέμβαση των Άγγλων στην Ελλάδα: από τη Βάρκιζα στον Εμφύλιο Πόλεμο. Φεβρουάριος 1945-Αύγουστος 1946, Εστία, Αθήνα 1997, (ISBN 978-960-05-0635-8).
- Ristovic Milan, Ένα μακρύ ταξίδι Τα παιδιά του "παιδομαζώματος" στη Γιουγκοσλαβία 1948 - 1960, Επίκεντρο, 2008, (ISBN 978-960-458-008-8)
- Σαράφη Μάριον (επιμ.), Από την Αντίσταση στον Εμφύλιο Πόλεμο, Λιβάνης, Αθήνα 1982.
- Shrader Charles R., The Withered Vine: Logistics and the Communist Insurgency in Greece, 1945-1949, Praeger, 1999, (ISBN 978-0-275-96544-0).
- Σφέτας Σπυρίδων, Ανεπιθύμητοι σύμμαχοι και ανεξέλεγκτοι αντίπαλοι: Οι σχέσεις ΚΚΕ και NOF στη διάρκεια του εμφυλίου (1946-1949), Βαλκανικά Σύμμεικτα, Περιοδική Έκδοση του Ιδρύματος Μελετών Χερσονήσου του Αίμου, τεύχος 8, Θεσσαλονίκη, 1996, 211-246.
- Σταθάκης Γιώργος, Το δόγμα Τρούμαν και το σχέδιο Μάρσαλ Η ιστορία της αμερικανικής βοήθειας στην Ελλάδα, Βιβλιόραμα, Αθήνα 2004, (ISBN 978-960-8087-36-1)
- Σφήκας Θανάσης, Οι Άγγλοι εργατικοί και ο εμφύλιος πόλεμος στην Ελλάδα: Ο ιμπεριαλισμός της «μη-επέμβασης», Φιλίστωρ, Αθήνα 1997, (ISBN 978-960-369-015-3).
- −, Το "χωλό άλογο": Οι διεθνείς συνθήκες της ελληνικής κρίσης 1941-1949, Βιβλιόραμα, 2007, (ISBN 978-960-8087-68-2).
- Sfikas Thanasis D., Carabott Philip (Editor), The Greek Civil War: Essays on a Conflict of Exceptionalism and Silences, Ashgate Pub Ltd 2004, (ISBN 978-0-7546-4131-5).
- Wittner Lawrence, Η αμερικανική επέμβαση στην Ελλάδα, 1943-1949, Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1991 (ISBN 960-288-000-7)
- Φλάισερ Χάγκεν (επιμ.) Η Ελλάδα '36-'49 Από τη δικτατορία στον εμφύλιο: Τομές και συνέχειες, Εκδόσεις Καστανιώτη, 2005, (ISBN 978-960-03-3645-0).
- Χατζηιωσήφ Χρήστος (επιμ.), Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα Ανασυγκρότηση, Εμφύλιος, Παλινόρθωση 1945-1952, τόμοι Δ1 (ISBN 978-960-8087-88-0 ), Δ2 (ISBN 978-960-8087-89-7). Βιβλιόραμα 2009.
Μαρτυρίες- Απομνημονεύματα
- Αμύντας Κοσμάς, Εθνική Αντίσταση. Εμφύλιος πόλεμος Αναμνήσεις ενός καπετάνιου, Μπίμπης, Θεσσαλονίκη, χ.χ.
- Ανταίος Πέτρος, Ηρωική πορεία: Ταξιαρχία άοπλων Ρούμελης, Μνήμη, Αθήνα [1978]
- Αποστολόπουλος Βασίλης, Το χρονικό μιας εποποιίας. Ο ΔΣΕ στη Ρούμελη, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1995, (ISBN 978-960-224-749-5)
- -, Επί ξυρού ακμής : Ένας "κομμένος" αντάρτης του ΔΣΕ στα βουνά της Ρούμελης, Βιβλιόραμα- Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας, 2009, (ISBN 978-960-8087-83-5).
- Βακαλόπουλος Γεώργιος Δ., Διλοχία κυνηγών: στα κρησφύγετα του «καπετάν-Γιώτη», Λόγχη, 2011 (ISBN 978-960-6804-18-2).
- Βασιλάς Ευθύμιος, Αναμνήσεις περιόδου 1940-1947: γεγονότα-πρόσωπα-κρίσεις, Αθήνα 1979
- -, Μικροί ηρωισμοί-μεγάλες αθλιότητες: Από τη Διοίκηση της Δεκάτης Μεραρχίας, 1948-1949, Αθήνα 1966
- Βαφειάδης Μάρκος, Απομνημονεύματα Εμφύλιος, τόμος 5ος, Παπαζήσης, Αθήνα 1992, (ISBN 960-02-0947-2)
- Βλαντάς Δημήτρης, Εμφύλιος πόλεμος, 1945-1949, 2 τόμοι, Γραμμή, Αθήνα 1979, 1981.
- -, Ημερολόγιο 1947 - 1949, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, 2007, (ISBN 978-960-05-1303-5).
- Βλάσση-θεοδωρικάκου Αλεξάνδρα, Οι μνήμες μένουν ζωντανές. Οι αναμνήσεις μιας 17χρονης ανταρτοπούλας του ΔΣΕ, Εντός, Αθήνα 1997 (α' έκδοση 1984), (ISBN 960-8472-09-1).
- Βοντίσιος-Γούσιας Γιώργης, Οι αιτίες για τις ήττες, τη διάσπαση του ΚΚΕ και της ελληνικής αριστεράς, Αθήνα 1977
- Βορδώνης Γεώργιος, Κατοχική αντίστασις, Δεκεμβριανά, κομμουνιστική ανταρσία, Ελεύθερη Σκέψις, Αθήνα 1995, (ISBN 978-960-7199-58-4)
- Βότσικας Δήμος, Στη θύελλα. Αναμνήσεις από την Εθνική Αντίσταση και τη δράση του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας στην ήπειρο και στη Δυτική Μακεδονία, Αθήνα 1985.
- -, Η Ήπειρος ξαναζώνεται τ άρματα 1946-1949. Δημοκρατικός Στρατός Ελλάδας. Ιστορικό Δοκίμιο, Αθήνα 1983
- Γκανάτσιος-Χείμαρρος Βασίλειος, Ανιχνεύοντας τις ρίζες της ήττας Επανεκτιμήσεις και παρελειπόμενα για τον εμφύλιο και τα Μετεμφυλιακά, Επίκεντρο 2011, (ISBN 978-960-458-295-2).
- -, Ένας δάσκαλος καπετάνιος Καταγράφει και αξιολογεί τη δεκαετία 1940-1950, Επίκεντρο 2011, (ISBN 978-960-458-300-3).
- Δημητρίου Πάνος, Εκ βαθέων. Χρονικό μιας ζωής και μιας εποχής, Θεμέλιο, Αθήνα 1997, (ISBN 978-960-310-226-7)
- Δημοπούλου Νικολάου Χαραλ., Ο Συμμοριτοπόλεμος εις την Ναυπακτίαν, έκδοσις 1959.
- Δοϊτσίνης Τάκης, Κλέφτης. Γράμμος 1946-1949, Άφοί Κυριακίδη, θεσσαλονίκη 1994, (ISBN 978-960-343-267-8)
- Δρίτσιος Θωμάς, Από τον Γράμμο στην αναγκαστική προσφυγιά, Δωρικός, Αθήνα 1983
- -, Γιατί Με Σκοτώνεις Σύντροφε, Γλάρος, 1983.
- Ζαφείρης Γιάννης κ,ά. (έπιμ.), Ο αγώνας του Δημοκρατικού Στρατού στη Σάμο, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1987, (ISBN 978-960-224-955-0)
- Ζαχαρόπουλος Αντώνης, Αναμνήσεις παλαίμαχου αγωνιστή της Εθνικής Αντίστασης (1941-1944, 1945...), Αθήνα 1984
- Ζιάγκος Νίκος Γ., Νέες σελίδες από τον Εμφύλιο πόλεμο, 1945-1949. Δημοκρατικός Στρατός, Κυβερνητικός Στρατός, 2 τόμοι, Σοκόλης, Αθήνα 1986,
- Ζούνης Νίκος, Αντάρτης του ΔΣΕ στα βουνά του Γράμμου, Ιωάννινα 1990
- Καινούργιος Χρήστος Δ., Στα άδυτα του Εμφυλίου Στρατόπεδα Ρουμπίκ και Μπούλκες, Δημοσιογραφικός Οργανισμός Λαμπράκη, 2011, (ISBN 978-960-469-904-9)
- Καντζάς Αλέξανδρος, Ενας έφεδρος άνθυπολοχαγός στον εμφύλιο, 1946- 1950, Αθήνα 1994
- Καρατζάς Μήτσος Η, Το ημερολόγιο ενός Καπαπίτη από τον εμφύλιο :(όσο σώθηκε), Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας, Μαρτυρίες ΙΙΙ, Βιβλιόραμα, 2004.
- Καρυάς Αλέκος, Πτυχές μιας τραγωδίας: εμφύλιος, Μάης-Οχτώβρης 1949 στη νότια Πίνδο, Καπόπουλος, Αθήνα 1988
- Κατσής Δημήτρης, Το ημερολόγιο ενός αντάρτη του ΔΣΕ, 1946-1947, 6 τόμοι, Αθήνα 1990-2003.
- Κατσώτας Παυσανίας, Η δεκαετία 1940-1950, Αθήναι 1981
- Κιλισμάνης Γιάννης, Από την Ιωνία στο Δημοκρατικό Στρατό, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1989
- Κόκκας Θανάσης, 1108 μέρες στά βουνά της Ρούμελης, Αθήνα 1988
- Κοκοβλής Νίκος, Άλλος δρόμος δεν υπήρχε, Πολύτυπο, 2002, (ISBN 978-960-87402-0-4)
- Κοκολάκης Μιχάλης, Ανατολική Κρήτη. Κατοχή-Αντίσταση-Εμφύλιος, Γνώσεις, Αθήνα 1988
- Κονιδάρης Τάσος, Η Λευκάδα στη σκιά του εμφυλίου πολέμου, 1943-1947, I. Σιδερής, Αθήνα 1985
- Κουτσούκαλης Αλέκος, Το χρονικό μιας τραγωδίας, 1945-1949, Ιωλκός, Αθήνα 1999, (ISBN 978-960-426-093-5)
- Μαλτέζος Γεράσιμος (Τζουμερκιώτης), Δημοκρατικός Στρατός Ελλάδας. Ζητήματα στρατηγικής και τακτικής της ηγεσίας του, Αθήνα 1984
- Μανούσακας Γιάννης, Ο Εμφύλιος στη σκιά της Ακροναυπλίας, Δωδώνη, Αθήνα 1986.
- Μαντζώρος Γεώργιος, Ο καπετάν-Διαμαντής. Ο σταυραετός της Ρούμελης (Γιάννης Κομνά Αλεξάνδρου), Αθήνα 1994
- Μπαρτζιώτας Βασίλης, Ο αγώνας του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1985
- Μπενάς Τάκης, Του Εμφνλίου. Μνήμες των δύσκολων καιρών, Λιβάνης, Αθήνα 1996, (ISBN 978-960-236-624-0)
- Μπλαζάκης Σπύρος, 35 χρόνια Αντίσταση. Οι δύο αντάρτες της Κρήτης αφηγούνται τη ζωή τους, Αθήνα 1976
- Μπλάνας Γιώργης (Κίσσαβος), Εμφύλιος πόλεμος, 1946-1949, Καστανιώτης, Αθήνα 1977
- Νεφελούδης Παύλος, Στις πηγές της κακοδαιμονίας. Τα βαθύτερα αίτια της διάσπασης του ΚΚΕ, 1918-1968, Gutenberg, Αθήνα 1974
- Παπαϊωάννου Αχιλλέας, Γιάννης Γιαννούλης. Η θρυλική μορφή του Γράμμου. Το άγνωστο ημερολόγιο του, Γλάρος, Αθήνα 1990
- Παπακωνσταντίνου Γιάννης, Ενθυμήματα, ποτισμένα με αίμα και δάκρυα, Αθήνα 1985-1986, 3 τόμοι
- Παπακωνσταντίνου Κων. (Μπελάς), Η νεκρή μεραρχία. Η III Μεραρχία των Νεκρών του ΔΣ Πελοποννήσου, Αλφειός, 3η έκδ., Αθήνα 2002.
- Παπαπαναγιώτου Αλέκος, Η αλήθεια για το «πισώπλατο χτύπημα». Μαρτυρία, Καζαντζάς, Αθήνα 1974
- Ρόσιος Αλέκος (Υψηλάντης), Στα φτερά του οράματος. Εθνική Αντίσταση, μεταδεκεμβριανοί διωγμοί, Εμφύλιος πόλεμος, πολιτική προσφυγιά, Κώδικας, Θεσσαλονίκη 1997
- Σακελλαρίου Νώντας, Το Υγειονομικό του Δημοκρατικού Στρατού, Αφοί Τολίδη, Αθήνα χ.χ.
- Σαράφης Στέφανος, Μετά τη Βάρκιζα, Επικαιρότητα, Αθήνα 1979 (ISBN 978-960-205-180-1)
- Σιαπέρας Κώστας, Μυστικοί δρόμοι του Δημοκρατικού Στρατού. Από την Βάρκιζα στο Μπουλκες, Γλάρος, Αθήνα 1990
- Στακτόπουλος Γρηγόριος, Υπόθεση Πόλκ: η προσωπική μου μαρτυρία, Γνώση, Αθήνα 1988
- Τσακαλώτος Θρασύβουλος, Γράμμος, 'Αθήναι 1970
- -, 40 χρόνια στρατιώτης της Ελλάδος. Πως εκερδίσαμε τους άγώνες μας 1940-1949, Τυπογραφείον « Ακροπόλεως», 2 τόμοι, Αθήναι 1960
- -, Δημοκρατία και ολοκληρωτισμός, 1946-1949. Το χρονικό του συμμοριτοπολέμου, "Εθνικό "Ιδρυμα 'Αμύνης, Αθήνα 1978-1979
- Τσαλδάρη Λίνα, Εθνικαί, κοινωνικοί, πολιτικοί προσπάθειας, 2 τόμοι, Αθήνα 1967,
- Τσαμπήρας Θανάσης, Ένα ανταρτόπουλο εξιστορεί. Σελίδες από το ΔΣΕ, Αθήνα 1995
- Τσαντίνης Κώστας, Μουργκάνα Ένας δεύτερος Γράμμος. Συμβολή στήν ιστορία του εμφυλίου πολέμου, Πατάκης, Αθήνα 1989
- Τσιγγούνης Αλέξανδρος Π., Η μεταπολεμική IIα μεραρχία Αθηνών και ο συμμοριτοπόλεμος, Αθήναι 1966
- -, Ο συμμοριτισμός στην Πελοπόννησο, "Αθήναι 1961
- Φερμάνης Κώστας, Αμαρτωλές και ανίκανες ηγεσίες, Πειραιάς 1990
- Ψημμενος Τάκης, Αντάρτες στ' Άγραφα (1946-1950). Αναμνήσεις ενός αντάρτη. Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 2007 (α΄ έκδ. 1987), (ISBN 960-224-833-5)
Αλοι Εξωτερικοί σύνδεσμοι
- Ο Ελληνικός Εμφυλιος Πόλεμος από τη σκοπιά της Αριστεράς
- Μία ιδεολογικά "δεξιά" άποψη για τον εμφύλιο πόλεμο-γραμμένη στην αγγλική και την Ελληνική γλώσσα
- Σειρά άρθρων του Μακεδονικού Πρακτορείου Ειδήσεων
- ««Αφιέρωμα στον Εμφύλιο Πόλεμο»». Ιστότοπος εφημερίδας «Η Καθημερινή». Η Καθημερινή Α.Ε.. 11 Μαρτίου 2009.
- Καλύβας Στάθης Ν., 1949: Τέσσερις εκδοχές για το τέλος του ελληνικού εμφυλίου πολέμου 1949 60 ΧΡΟΝΙΑ από τη λήξη του Εμφυλίου
- Γιουγκοσλαβία και Ελληνικός εμφύλιος πόλεμος
- Ομιλία του Κωνσταντίνου Μητσοτάκη στο βήμα της Βουλής σε εκδήλωση για την ψήφιση του νομοσχεδίου για την αποτροπή των συνεπειών του εμφυλίου πολέμου, 40 χρόνια μετά τη λήξη του (29/8/1989).
- ΕΞΙΣΤΟΡΕΙΝ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΕΙΝ Θεώρηση του Εμφυλίου
- «Ο Ηλίας Νικολακόπουλος μιλά στο tvxs για τον Εμφύλιο». TV Χωρίς Σύνορα. 30 Νοεμβρίου 2009. Ανακτήθηκε στις 17-08-2015.
- Καλύβας Στάθης, 2008. "Συλλογική μνήμη, δημόσια ιστορία και πολιτική ορθότητα: Η δεκαετια του ‘40 μεσα απο τρεις ιστορικες εγκυκλοπαιδειες" στο συλλογικό έργο «Η εποχή της σύγχυσης», επιμέλεια Γ. Αντωνίου, Ν. Μαραντζίδης, 2008.
- https://www.youtube.com/watch?v=MEfboTq6MP4
- https://el.wikipedia.org/
- https://www.youtube.com/watch?v=v4ClkefSGg8
- https://www.youtube.com/watch?v=wQh9wE8o6Ks
Χορηγός: mixanikos365 διακριτικά στο τέλος του άρθρου χωρίς συνεχείς διαφημήσεις και αναδυόμενα παράθυρα
